Kurucu refleksle yaşamak

Newsweek dergisinin editörü ve son zamanlarda yazdığı iki kitap ve CNN International'de yaptığı programlarla tanınan Fareed Zakeria geçen hafta İstanbul'daydı. Kendisiyle buluşup konuştuk. Türkiye hakkında hemen hemen hiçbir somut bilgisi yoktu. Anlattıklarımızı dikkatle dinledi. Her zaman olduğu gibi sıkıntılı şeylerden bahsettik. O da bütün yabancılar gibi "neden böyle" diye sorunca, "siyasal kültür böyle" dedik. Her ne kadar Türk Siyasetinin Yapısal Analizi diye bir kitap yazmış olsam da sonra "nedir bu kültürün özü, nedeni" diye oturup bir kez daha düşündüm.
Bulabildiğim nedenleri aşağıda ele alacağım ama önce şunu belirteyim ki, üniversitelerde tarih ve siyaset bilimi tezleri yazdırıyoruz ama bizde bu iki alanı kültürel bir perspektiften irdeleme alışkanlığı hala yok. Toplumsal bilincimizi oluşturan kültürü yeterince çözümlememişizdir. O tarihin sosyal, kültürel ve psikolojik dinamiklerini bilmiyoruz.
Oysa öyle bir psikotarih hatta ondan önce kültürel ve entelektüel tarih yazmadan bugünkü oluşumları yeterince anlamak olanaksız değildir belki ama getirilen her yorumu eksik bırakacaktır.

Kurucu refleks
Böyle düşününce insan yakın dönemdeki siyasal bilincin demokratik bir anlayış üstüne değil benim kurucu refleks dediğim bir bilinç üstüne bina edildiği görülüyor. Çoğu zaman İttihatçılık dediğimiz bu anlayış iki önemli olguya dayanır. Birincisi bu davranış komitacılık mantığından türer. Yani herhangi bir sorunun nihai çözümü gerilla eylemindedir. İkincisi onu da oluşturacak biçimde devlet aklı dediğimiz ve devletin ebediyen varolması için tutulan her yolun mubah olduğunu öne süren görüştür.
Bu anlayışın özünü, kısacası, devlet odaklı bakış meydana getirir ve bu mantık tavrı ne olursa olsun son tahlilde (para) militerdir.
Buraya eklenebilecek son bir nokta gene kurucu refleksin dayanaklarından birisi olan "kesip atma (ampütasyon)" tepkisidir. Çoğu doktor olan İttihatçı bir hastalığı ilerlememesi için yaralı, sağlıksız organın kesilip bedenden çıkarılmasının zorunlu ve yeterli olacağını düşünüyordu. Bu tıpçı mantığın toplumsal uygulaması söz konusu komitacımiliter anlayışa zemin hazırladı.

Öteki kanat
Kabul edelim ki, Kemal ve İsmet Paşa kanadı İttihatçıların yukarıda öne sürdüğümüz görüşlerini nispeten daha az bir şiddetle savunuyordu. İttihatçı merkez kanadın siyasal şiddet ve eylem mantığına karşı bu kanat meşruiyetçiydi. Gerçekten de İttihatçıların sadece Enver Paşa gibi askeri önderleri değil Dr. Bahattin Şakir (askeri doktor olsa da) gibi sivil yöneticileri de şu belirttiğim yönteme sonuna kadar inanmış insanlardı. Kemal Paşa tarafından (sebebi ne olursa olsun) daima açık tutulan o şimdi hiç "beğenmediğimiz" Meclis'in varlığı bile bu bakımdan önemlidir. Ama bu meşruiyetçi yaklaşım hem yetersiz kaldı hem de zaman içinde diğer kanadının değişime uğramış kadro ve anlayışlarının baskısı altına girdi.

Olmayabilir miydi böyle
Gerçekten de zaman zaman Mustafa Kemalİnönü kanadının meşruiyetçiliğini bile aşan bir kurucu refleks ile yüz yüzeyiz. Sorun da onun hiç farkında olmadığımız biçimler içinde bile ortaya çıkması ve kendini dayatmasıdır. Toplumu ilgilendiren hemen bütün sorunlarda bu yöntemi uygulamaya hazır belli bir kadro bulmak mümkün. Bunlar bazen açıkça bu siyasetleri yürütüyor, bazen yeraltına çekilerek... Derin devlet denilen şeyden ben bunu anlıyorum. Bu böyle olmayabilir miydi?
Olmayabilirdi. Eğer Türkiye demokrasiyi ve hukuk devletini yeterince içine sindirseydi ve eğer Türkiye'de siyaset yapan kadrolar halka ve siyasete inansaydı yani komitacı-militer anlayışa karşı sivil anlayış bütün zenginliğiyle gelişseydi o meşruiyetçilik sonuna kadar serpilebilirdi. Yapılmadı. Komitacılık meşruiyetçiliğe tercih edildi.
Bundan daha vahimi ise çoğu kere sivil kadroların belki de hiç farkında olmadan içselleştirdikleri bu komitacılık ve kurucu refleks mantığıyla bütünleşmesidir. Zaten sorun odur: farkında olmadan içselleştirdiklerimiz. Kültür de bundan başka bir şey değildir.