Köşk'te ilk sivil: Bayar
Ordu kökenli cumhurbaşkanlarından sonra Köşk'e sivil Celal Bayar çıktı. Ancak hükümet ve Çankaya'nın Demokrat Parti'ye geçmesi başkentte "darbe" seslerinin yükselmesine neden oldu.
.
Silahların gölgesinde ilk sivil cumhurbaşkanı
Ordu kökenli cumhurbaşkanlarından sonra Köşk'e sivil Celal Bayar çıktı. Ancak hem hükümetin, hem de Çankaya'nın Demokrat Parti'ye geçmesi Ankara'da "darbe olabilir" dedikodularına yol açtı. Yeni iktidar da 15 general ve 150 albayı emekli ederek kendini emniyete almaya çalıştı....
Mahmut Celal Bayar'ın, 1945 yılında başlayan bir süreç sonucunda ilk sivil cumhurbaşkanı olarak 1950'de Köşk'e çıkması Cumhuriyet tarihi açısından çok önemlidir. 1939'dan 1945'e kadar süren İkinci Dünya Savaşı, Almanya, İtalya ve Japonya'daki totaliter rejimlerin yenilgisiyle sonuçlandı. Batı aleminde ABD'nin öncülüğünde bir demokrasi rüzgarı esmeye başlamıştı ve bu rüzgar savaş sırasında kah İngiltere'ye, kah Almanya'ya göz kırpan Türkiye'yi etkiliyordu. 24 Nisan 1945 günü ABD'nin San Francisco kentinde toplanarak demokrasiyi geliştirmeye ve Birleşmiş Milletler teşkilatını kurmaya karar veren 51 ülke arasında Türkiye de vardı. Artık belli olmuştu: Türkiye de çok partili rejime geçecekti... Geçecekti ama bunu kim, nasıl yapacaktı? Özetle şöyle...
BÖYLE SEÇİM OLMAZ!
Cumhuriyet Halk Partisi'nin dört milletvekili (Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan) 7 Haziran 1945'te Meclis Grubu Başkanlığı'na "Dörtlü Takrir" adı verilen bir talep listesi sundular. Önergede özetle şöyle deniyordu: "Anayasamızda zaten varolan demokratik ruh, siyasi hayatımızda ve partimizin teşkilatında yoktur. Artık bu ruhu hayata geçirmeliyiz." CHP Meclis Grubu bu önergeyi reddetti. Bununla da kalınmadı: Menderes, Köprülü ve Koraltan partiden ihraç edildi. Bayar ise sonbaharda istifa etti. Dört arkadaş 7 Ocak 1946'da Demokrat Parti'yi kurdu. Bayar partinin programını kamuoyuna açıklamadan önce Cumhurbaşkanı İnönü'ye sunarak onayını aldı. Aralarında şu konuşma geçti: İnönü: Terakkiperver'de olduğu gibi "dini inanışlara riayetkarız (uyarız)" diye bir madde var mı?.. Bayar: Hayır Paşam; laikliğin dinsizlik olmadığı var... İnönü: Ziyanı yok. Köy Enstitüleriyle, ilkokul seferberliğiyle uğraşacak mısınız?.. Bayar: Hayır... İnönü: Dış politikada ayrılık var mı?.. Bayar: Yok... İnönü: O halde tamam.
İNÖNÜ'YE ALKIŞ YOK
Tek parti devrinden kalma teşkilatlanma sayesinde, devletin tüm imkanlarını kullanan CHP'ye karşı, DP partiyle devletin ayrışması ve Cumhurbaşkanının da tarafsız olması gerektiğini savunuyordu. Erkene çekilen genel seçimler bu itiş kakış içinde 21 Temmuz 1946'da yapıldı. DP 16 ilde seçime katılamamış, 465 yerine ancak 273 aday gösterebilmişti. Tam anlamıyla şaibeli bir seçimdi bu: Oylar açık, sayım ise gizliydi! Nispi temsil değil, çoğunluk sistemi uygulanmıştı. Kaymakamlar, valiler halka DP'ye oy vermemeleri için baskı yapmıştı. DP'ye oy verenlerin çok olduğu yerlerde sandıklar çalınmıştı. CHP'nin 395 milletvekiline karşı DP ancak 66 milletvekili kazanabilmişti. Sıra Köşk seçimine gelmişti. DP İnönü'nün karşısına İstanbul milletvekili, (emekli) Mareşal Fevzi Çakmak'ı çıkardı. Ancak 451 mebusun oy kullanıldığı seçimde, İnönü 388 oyla tekrar cumhurbaşkanı seçildi.
Çakmak 59 oy alabilmişti. Cumhurbaşkanı İnönü yemin etmek üzere Meclis'e geldiğinde DP'liler ayağa kalkmadı. CHP'liler İnönü'yü alkışlarken, DP'liler sessizce yerlerinde oturdular. Cumhurbaşkanının meşruluğu ilk kez tartışma konusu oluyordu. 1946'dan 1950 seçimlerine uzanan süreç epey sancılı geçti. Meclis'teki küçük DP Grubu CHP'yi hırpalamaya başlamıştı. Taraflar birbirlerini suçlayıp duruyordu. DP'nin yaptığı demokrasi mücadelesi, CHP'yi demokratlaştırıyordu: Adayların sadece parti merkezince değil, yüzde 70 oranında yerel örgütlerce belirlenmesine karar verilmişti. Valiler artık aynı zamanda parti il başkanı olamayacaktı. 16 Şubat 1950'de yeni seçim yasası kabul edildi. Buna göre oylama gizli, sayım açık yapılacaktı. Partiler sandık başlarında temsilci bulunduracaklardı. Bunlar hep muhalefetin talepleriydi. Ancak nispi temsil yerine çoğunluk sistemine devam ediliyordu ve bu sistem CHP'ye pahalıya mal olacaktı!
DP'NİN 'BEYAZ İHTİLAL'İ
DP'nin Ali Fuat Cebesoy, Fahri Belen, Refet Bele gibi Milli Mücadele komutanlarını saflarına katarak gövde gösterisiyle girdiği 1950 seçimleri 14 Mayıs günü yapıldı. Sonuç tam bir şoktu: DP oyların yüzde 53.3'ünü, CHP ise yüzde 39.9'unu aldı... Çoğunluk sistemi yüzünden DP 408, CHP ise 69 milletvekili çıkardı!.. Millet Partisi yüzde 3.1 oyla bir sandalye kazanabilmişti... Meclis'e 9 da bağımsız girmişti. 27 yıldır işbaşında olan CHP'den iktidarın alınmasını DP'liler "Beyaz İhtilal" olarak nitelediler. Sıra cumhurbaşkanını seçmeye gelmişti. Basın ortaya bir sürü isim atıyordu: Ali Fuat Cebesoy, Halil Özyörük, Hamdullah Suphi Tanrıöver, Sadri Maksudi Arsal, Prof. Nihat Reşat Belger gibi... Derken DP Meclis Grubu toplandı. Her kafadan bir ses çıkıyordu. Bayar, 1938'de kullandığı taktiği bir kez daha öne sürdü: Herkes serbestçe gönlündeki adayı gizli pusulayla belirtecekti. Sonuçta büyük çoğunluk (345 kişi) Bayar için oy kullandı. Gerisi formaliteydi. Meclis 22 Mayıs'ta toplandı. Önce Refik Koraltan Meclis Başkanı seçildi. Ardından 453 milletvekilini oy kullandığı seçimle 387 oy alan Celal Bayar cumhurbaşkanı oldu. Bayar frakını giymiş olarak yemin etmek üzere Meclis'e geldi. DP'liler tutarlı bir davranışla ayağa kalmadılar ama yerlerinde oturarak yeni cumhurbaşkanını alkışladılar. CHP ise Bayar'ı ayakta karşıladı.
KÖŞK'TE GEÇEN 10 YIL
Celal Bayar iki kere daha seçildi.
* 1954 seçimlerinin ardından 14 Mayıs'ta yapılan oylamaya 513 milletvekili katıldı. Bayar 486 oyla tekrar cumhurbaşkanı oldu.
* 1957 seçimlerinden sonra oylama 1 Kasım'da gerçekleşti. 413 mebus Bayar'ı bu kez oybirliği ile üçüncü kez cumhurbaşkanı seçti. Bayar görevine 27 Mayıs 1960 darbesine kadar devam etti.
***
Orduyu şoke eden tasfiye operasyonu
Demokrat Parti hem hükümeti, hem de Çankaya'yı kazanınca Ankara'da dedikodu kazanı kaynamaya başlamıştı: "Asker izin vermez... Komutanlar İnönü ile görüştüler..." Genelkurmay Başkanı Org. Abdurrahman Nafiz Gürman, Bayar'a giderek "Ordu seçimlere saygılıdır" demişti ama kazan fokurdamaya devam ediyordu. DP yönetimi 27 yıllık CHP iktidarı boyunca orduda oluşmuş 'İnönücü' komutanlar kliğinden tedirgindi. Darbeden korkuyorlardı. Partiye ihbar yağıyordu. Bunlara bakılırsa 8-9 Haziran gecesi darbe yapılacaktı. Bunun üzerine yeni yönetim 6 Haziran 1950'da 15 general ve 150 albayı emekli etti. Generaller arasında Genelkurmay Başkanı Org. Abdurrahman Nafiz Gürman, Hava Kuvvetleri Komutanı Org. Zeki Doğan, Deniz Kuvvetleri Komutanı Oramiral Mehmet Ali Ülgen, Jandarma Genel Komutanı Korgeneral Nuri Berköz, Genelkurmay II. Başkanı Org. İzzet Aksalur, Birinci Ordu Komutanı Org. Asım Tınaztepe, İkinci Ordu Komutanı Orgeneral Muzaffer Tuğsavul, Üçüncü Ordu Komutanı Org. Mahmut Berköz gibi üst düzey komutanlar vardı. Bu operasyonda, ordudan ayrıldıktan sonra Menderes hükümetinde Ulaştırma Bakanı (sonra Milli Savunma Bakanı) olan emekli Kurmay Albay Seyfi Kurtbek ile Bayındırlık Bakanı olan emekli Korgeneral Fahri Belen'in etkisi büyüktü.
***
Sevinç ve acıların kadını
Atatürk'ün eşi Latife Hanım ve İnönü'nün eşi Mevhibe Hanım'dan sonra Çankaya Köşk'ünün üçüncü leydisi Celal Bayar'ın eşi Reşide Hanım. Reşide Bayar 1887 yılında Bursa'da doğmuştu. Babası zengin bir kumaş tüccarıydı. 1903 yılında Celal Bayar ile evlendi. Üç çocukları oldu: Refii (19041941), Turgut (1911-1983), Nilüfer (1921). Geleneklerine bağlı, ciddi, iradeli bir kadındır. Eşi siyasetle ya da bürokrasiyle uğraşırken evi çekip çeviren odur. Oğlu Refii Bayar 1941'de kalp romatizmasından ölünce büyük acılar çekmiştir. Cumhuriyetin ilanından sonra birçok kadın gibi başını açmakta zorlanmıştır. İnönülerin evindeki bir davette Atatürk başı kapalı olarak oturmakta olan Reşide Hanım'a, "Başınızı açmayacak mısınız hanımefendi" diye sorar. Reşide Hanım cevap veremez. Celal Bayar atılır ve "Müsaade edin Paşam, açacaktır" der. O gece başını açan Reşide Hanım, bir daha örtünmez. 1960 darbesinden sonra yargılanan ve hüküm giyen Celal Bayar, Kayseri Cezaevi'ndeyken onu ziyaret eder. Yine böyle bir ziyarete giderken, 24 Aralık 1962 gecesi, yolculuk etmekte olduğu Ankara Ekspresi'ndeki yataklı vagonda kalp krizi geçirerek vefat eder.
***
Menderes nasıl başbakan oldu?
Celal Bayar cumhurbaşkanı seçilmişti. Peki başbakan kim olacaktı? Bayar, "Başvekilim Adnan Menderes" adlı kitabında o anı şöyle anlatıyor: Çankaya'da, büromda oturuyordum. Menderes'in geldiğini haber verdiler. Az sonra kapıdan ağır adımlarla girdi. Yer gösterdim, oturmadı, karşımda ayakta duruyor. Bir şey rica etmeğe gelmiş mahcup insanların çekingenliği içindeydi. "Buyurun, oturun Adnan Bey" dedim. Yine oturmadı. O nazik gülümsemesi içinde yumuşak bir sesle, "Sizden bir ricada bulunmaya geldim Beyefendi;" dedi, "beni mazur görmenizi rica ederim." "Buyrun, söyleyin öyleyse" dedim, "sizi dinliyorum." "Arkadaşlarımızdan birini nasıl olsa hükümet kurmağa memur edeceksiniz. Mahzur görmezseniz, Fuat Köprülü arkadaşımızı tavsiye edecektim." Oturmadı. Ayakta duruyor, ellerini ovuşturarak yere bakıyordu. Benden bir karşılık bekliyordu. "Başvekil sizsiniz Adnan Bey" dedim. Biraz da sanırım telaşlanır gibi oldu: "Bendeniz, Fuat Köprülü arkadaşım için ricaya gelmiştim." Ben sözümü teyit ve tekrar ettim: "Başvekil sizsiniz Adnan Bey. Fuat Köprülü arkadaşımız da değerli bir insandır. Bilim adamıdır, tecrübelidir, dil bilir. Kendisine kabinenizde uygun bir görev verebilirsiniz. Dışişleri Bakanlığına uygun bir formasyonu vardır sanıyorum. Tabii bu sizin bileceğiniz bir iştir." Hâlâ oturmuyor, ayakta duruyor, yüzüme bakıp gülümsüyordu. Ne diyeceğini kestirememiş bir hali vardı. "Sizin Başvekil olmanız yetmez" dedim, "Parti liderliğini de üzerinize alacaksınız. Muvaffakiyetler dilerim." Bu sefer büsbütün şaşırdı. (Not: Menderes ilk hükümetini 22 Mayıs'ta kurdu.)
|
