Dönme dolap ölçeği...

Üsküdar'dan Kadıköy dolmuşuna bindiğinizde, Hezarfen Ahmet Çelebi'nin konduğu Doğancılar Parkı'nı geçtikten bir dakika sonra Karacaahmet Mezarlığı'nın duvarıyla karşılaşırsınız. Buranın adı Tunusbağı'dır. Kadıköy dolmuşu sağa doğru kıvrılan ana yolu takip eder. Ama biz, bu yazımızda dolmuştan inip, soldaki sokaktan aşağı doğru yürüyeceğiz. Çünkü bu sokağın adı Dönme Dolap Sokağı'dır. Evlerin haremlik ve selamlık olarak ikiye bölündüğü devirlerde, erkeklerin oturduğu odayla, kadınlara ayrılan yer arasında bir çember üzerinde dönen iki gözlü dolaplar vardı. Günümüz otellerinin ve iş merkezlerinin dönme kapılarına benzeyen bu dolapların görevi, erkeklerin istediği yiyecek ya da içecekleri harem tarafından selamlığa ulaştırmaktı. Gizli bir iş yaptığına inandığımız arkadaşımıza şöyle sesleniriz: "Hayrola, ne dolaplar çeviriyorsun?" İşte, bu deyim haremlik ve selamlık arasında gün boyu dönen o dolaplardan kalmadır. Yalnızca 'dolap çevirme' deyimi mi? Hayır! Üsküdar'da bir sokağa adını veren 'dönme dolap' da adını, sözünü ettiğimiz dolaptan almaktadır. Sokağa 'dönme dolap' adının verilmesi, bir zamanlar bu bölgeye kurulan bayram yeriyle açıklanabilir. Tıpkı atlıkarıncalar ve salıncaklar gibi dönme dolaplar da bayram yerlerinin en gözde eğlence araçlarıydı. Günümüzde, bayram yerleri binalarla dolu. Biz zamanlar atlıkarıncalardan, dönme dolaplardan kahkahaların yükseldiği alanlara sapladığımız beton hançerlerle tarihimizi ağır araladık. Ve İstanbul depremini bekliyoruz! Sismoloji depremi ölçmek için Richter ölçeğini kullanıyorsa da ben, aşağıdaki dizelerimde dönme dolap ölçeğini yeğliyorum: Yıkılacak üstümüze çivi çakmaya kıyamadığımız duvarlar çok geride kaldı dönme dolabın en üstünden tüm kentin görüldüğü günler Dönme dolap, Batı'da 'Ferris wheel' (Ferris'in tekerleği) olarak anılmaktadır. George Washington Gale Ferris, Chicago'da açılan uluslararası fuar için 75 metre çapında bir dönme dolap yapar. 1893'te kurulan bu dönme dolap, her biri 60 kişi alan 32 kabinden oluşuyordu. Ferris'in tekerleği, 20 dakikada tamamladığı bir turda 2 bin 160 kişi taşımaktaydı. Bugün, kurulduğu yerde kalıcı olan dönme dolapların en büyüğü Viyana'dadır. Kentin simgelerinden biri haline gelen dönme dolabın kabinleri Beyoğlu'nda gezinen tramvay büyüklüğündedir. Tarihi, İstanbul'da çok eskilere gitmektedir. Eyüp oyuncakları arasında dönme dolap da vardır. Tahtadan yapılan bu oyuncak dönme dolap dört kabinlidir.

SALDA DÖNME DOLAP
Bir zamanlar çocukların oyunlarını süsleyen oyuncak dönme dolap, bayram yerlerinde kurulan aslının bir kopyasıdır. İstanbul minyatürlerindekiler de dört kabinlidir. Her kabinine birer kişinin oturduğu dönme dolap resimlerinin en ilgincine ise 1721'de yapılan bir minyatürde rastlarız! Dönemin padişahı III. Ahmet'in dört oğlunun sünnet düğünleri için düzenlenen şenlikleri anlatır. Minyatürde padişahın şehzadeleriyle oturduğu Aynalıkavak Kasrı'nı ve Haliç'te yüzen bir sal görürüz. Salın üstünde çalgıcılar ve oynayan çengiler vardır. Ama en ilginci, salın bir de dönme dolap taşıyor olmasıdır! Demek ki ceddimiz, su üstünde giden bir dönme dolaba binmenin zevkini merak etmiş olacak ki, bu düşünü hayata geçirmiş! Ben diyorum ki bizimkiler dönme dolabı Haliç'te yüzen salın üstüne değil de yanına koymuş olsalardı, yandan çarklı vapuru yıllar öncesinde keşfetmiş olacaklardı! Epeyce yaklaşmışız be!.. Yazık oldu!..