|
 |
 |
 |
Beş asırlık hukuk öyküsü
"Ahlak Oyunları" adlı kitap, 1540'taki mahkeme kayıtlarıyla dönemin toplumsal yaşamına ışık tutuyor.
Barış Gönüllüsü olarak 1960'larda Türkiye'ye gelen Prof. Leslie Peirce, Ayntab (Antep) sancağındaki mahkemenin bir yıllık kayıtlarıyla Osmanlı adalet sistemini, kadınları, cinselliğe bakışı inceliyor.
Antep Kadısı'nın kayıtları
40 yıl önce Barış Gönüllüsü olarak Gaziantep'te bulunan Prof. Leslie Peirce'ın kitabı Ahlak Oyunları, 1540'lardaki mahkeme kayıtlarıyla toplumsal yaşama ışık tutuyor.
Berkeley Üniversitesi'nden bir kadın profesörü, 1541 yılının Ayntab'ına yani Antep'e sürükleyen ne olabilir? Beş asır önce bu Osmanlı sancağına gelen Kadı Hüsamettin'in öyküsü, patlayan cinsel ahlaksızlık davaları ve Osmanlı adalet sistemiyle bu kadın tarihçiyi nasıl bir tesadüf buluşturabilir? Bunun için 40 yıl geriye gitmek, Kennedy'nin Barış Gönüllüleri'nden biri olarak Güneydoğu'da aylarını geçiren 21 yaşındaki Leslie Peirce'ın "gönül borcuna" göz atmak yeterli. Leslie Peirce de o çok tartışılan binlerce Barış Gönüllüsü'nden biri olarak 1961 yılından itibaren Anadolu'yu karış karış gezip ülkesine pek çok demografik ve sosyolojik bilgiyle döndükten sonra Ortadoğu ve özellikle de Türkiye üzerine uzmanlaşan tarihçilerden biri. Gaziantep'te kaldığı sürede aralarında sonradan Milli Eğitim Bakanı olacak ve "Oyarım ben o Talim Terbiyeyi" sözüyle siyasi tarihte iz bırakacak Vehbi Dinçerler gibi isimlerin de bulunduğu pek  çok dostluk edindi. Lisans eğitimini Harvard'da, doktorasını Princeton'da tamamlayan Peirce halen Berkeley Üniversitesi'nde öğretim üyesi. Osmanlı ve Ortadoğu tarihi üzerine çalışan Peirce 1998 yılında Türkçe'ye de çevrilen ilk kitabı Harem- i Hümayun'la Türk Araştırmaları Derneği tarafından verilen M. Fuat Köprülü "En İyi Kitap" ödülünü aldı. 2001 yılında tamamladığı Morality Tales ise hem aynı ödülü ikinci kez aldı hem de Ortadoğu Araştırmalı Derneği tarafından Albert Hourani "En İyi Kitap" ödülüne değer bulundu.
MAHKEME, HUKUK VE İNSANLAR
Türkçe'ye Tarih Vakfı tarafından geçtiğimiz günlerde "Ahlak Oyunları" adıyla çevrilen kitap Osmanlı şeriye sicillerine dayanarak Ayntab yani Antep mahkemesinin bir yılını eksen alıyor. Ancak kitap bundan ibaret değil. Profesör Peirce bu eksenden yola çıkarak yerel yargı kültürünü, Ayntab halkının mahkeme üzerinden rejimle kurdukları ilişkiyi ve özellikle de kadınların hukukla  karşılaşmalarının iz düşümünü inceliyor. Kitapta "çocuk gelin İne'nin ailevi açmazı", "Öğretmen Haciye Sabah'ın din sapkınlığı" ve "Köylü kızı Fatma'nın hamileliği"ne ilişkin üç öykü var. Bu öyküler kadınların hukukun çetrefil yollarındaki maceralarını anlattığı kadar, adalet, toplum ve imparatorluk gibi sorulara de cevaplar barındırıyor. Antep'e, dönemin bu düzenli Osmanlı sancağındaki mahkemenin 1540-1541 tarihleri arasındaki faaliyetine odaklanan bu mikrotarih çalışması iç içe geçmiş üç izlekten oluşuyor. Peirce bu izlekleri "mahkeme ile mahkemeye işi düşenlerin ilişkisi, hukuk ortamına yansıdığı kadarıyla kadın erkek ilişkileri ve Osmanlı yargısında Ayntab'ın yeri" olarak sıralıyor. 1540'ların Aralık ayında mahkemeye gelen bir davada kadı çocuk yaştaki bir kızın anlattıklarını kayıtlara geçirdi. İne isimli bu çocuk-gelin Tanrıvirdi adlı çocuk yaştaki damatla birlikte babasının evinde oturuyordu. Ancak çocuk gelin İne mahkemede damadın babasının kendisine tecavüz  ettiğini anlatıyordu. Ancak damadın babası daha önce namuslu bir adam olarak tanınıyordu ve İne de bu olaydan önce adamın kötü niyetinden hiç söz etmemişti. Bu dava damadın 1000 akçe değerindeki hediye ineği geri alması ve mahkeme önünde "İne'yi üçten dokuza boşadım" demesiyle sonuçlandı. Ayntab kadısının önüne 6 Haziran 1541 tarihinde gelen bir başka davada sanık Haciye Sabah adlı bir kadın öğretmendi. Haciye Sabah evinde kızlar için açtığı din dersi sınıfında erkeklerin de bulunmasına izin vermişti. Kadın onların kızlara ders vermesi için tuttuğu erkekler olduğunu söylüyordu. Ancak mahkeme kadın ve erkeklerin bir araya getirilmesini "yasaya aykırı ve akıl almaz" olarak değerlendirmişti. Kadın halkın önünde aşağılanma ve kentten kovulma cezasına çarptırıldı. Ancak Haciye Sabah'ın öyküsü burada bitmeyecekti. Sonradan ortaya çıkan iki komşunun tanıklığı derslerde sapkın  öğretilerin uygulandığı kuşkusunu ortaya çıkarmıştı. Bu tanıklara göre kızlar kendilerini zikre o kadar çok kaptırıyordu ki küçük bir kız sallanırken kendinden geçip damdan düşmüştü. Komşuların tanıklığına bakılırsa bu kuşkulu olayların içinde "cinsel uygunsuzluk" şüpheleri de vardı. Bir yıl boyunca beş cinayet, iki toplu ırza geçme ve sayılamayacak kadar zina, ve iftira olayının yaşandığı şehirde bu sansasyon yaratan bir suçtu. Haciye Sabah on iki peşli kırmızı başlık giydikleri için "Kızılbaş" olarak adlandırılan ve sapkın olarak nitelenen Safevi müritlerinden biri olmakla suçlanıyordu.
KIZLARLA ERKEKLER OYNUYOR
Mahkeme kayıtlarına bu sapkınlık bir komşunun tanıklığıyla geçmişti: "Kara Sabah adıyla bilinen yoksul kadın, aynı avluyu paylaştığımızdan bize komşu olur. Evinde kızlar, gelinler ve kadınların katıldığı toplantılar yapıyor. Nazih oğlu İbrahim'le yetişmenleri iki genci parayla tutmuş ve onu bu kızların ve  gelinlerin yanına bir gözeten olmaksızın salıyor. Adama vaaz verdirdiğini söylese de, aslında uğursuz şeylerden söz ettiriyor. Bu kızlar ve gelinlerle din konusunda konuşmalar yapmasını sağlıyor. Kendi müritlerini yanına topluyor ve yasaya aykırı eyleme itiyor. Ayinlerde kızlar gelinler, kadınlar ellerini sallayarak dönüyor ve salınıp dans ederken kendilerinden geçiyorlar..." Haciye Sabah'a kadın satanlara verilen halk önünde küçük düşürme ve kentten kovulma cezası verildi. Kadı Hüsamettin bu cezayı verirken Osmanlı düzenine muhalefet eden Safevi'lerin sapkın sayılmasını soruşturmamış bir ölçüde muhalefeti dengelemişti... Meselenin arka planında farklı anlayışlar vardı ve Haciye Sabah davası "ahlaksal görüşlerin çatışması" halinde azınlığın hiçbir zaman üstünlük kazanamadığını gösteren seçkin bir örnekti. Prof. Leslie Peirce Ahlak Oyunları'na benzeri pek çok dava tutanağının satır aralarından dönemin ruhunu, çatışmalarını, cinselliğe bakışı, ahlak ve adalet anlayışını ortaya koyuyor.
Cengiz ERDİNÇ
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
