Derslerimde "stok" ve "akım" kavramları arasındaki yakın ilişkiyi anlatmaya özen gösteririm. Çünkü ekonomide stok büyüklükler akımlar tarafından oluşturur. Önce olayı basit bir örnek üstünde görelim.

Bir banyo küveti düşünün. Musluktan su geliyor ama küvet deliğinden de gidiyor. Herhangi bir anda, küvetteki su miktarı gelen ve giden su debilerine bağlı olarak yükselir, sabit kalır yada azalır.

Örnek bire bir dış ve iç borç stoğu için geçerlidir. Bir yandan borçlar ödenir, aynı anda yeni borç alınır. İki akımdan hangisi daha büyük ise ona göre net borç stoğu artar yada eksilir.

"Net" dedik. Çünkü net ve brüt borç ayrı kavramlardır. Aldığı borcu harcamayıp bankada mevduat olarak tutan birini düşünelim. Brüt borcu artmıştır. Ama net borcu sabit kalmıştır.

Bunları neden anlatıyoruz? IMF'den önemli miktarda dış borç alınınca, bazı gözlemciler "eyvah, bu borcu nasıl ödeyeceğiz?" demeye başladı. Şu günlerde Türkiye hakikaten dış borç alıyor mu, nasıl alıyor bir bakalım dedik.

Dış denge ile bağlantısı
Kamu-özel kesim ayırımı yapmadan Türkiye ekonomisinin dış dünya ile ilişkileri ödemeler bilançosunda izlenir. İki ana kalemden oluşuyor. Cari denge ve sermaye hesabı.

Cari denge döviz gelir ve giderlerini gösterir. İhracat, turizm, faiz, işçi dövizi vs. döviz kazançlarıdır. Karşısında ithalata, nakliyeye, faize, vs. döviz ödenir. Aradaki fark cari işlemler dengesidir. Türkiye'de buna "net hata noksan kalemini" de ekleyerek dış dengeyi bulunuyor.

İlk yaklaşımda, bir ülkenin net dış borcunun artması için mutlaka dış dengede açık olması gerektiğini söyleyebiliriz. Yok, dış dengede fazla varsa mutlaka net dış borç azalacaktır.

Ancak, bu noktada analize yabancı sermaye yatırımlarını da eklemekte yarar var. Bu kalem sermaye hesabında yer alıyor. Fakat yabancı sermaye ile giren döviz ülkenin borcuna dahil değil.

Demek ki gerçekçi yaklaşım, dış denge artı yabancı sermaye toplamına bakmak. Eksi ise, net borç artıyordur. Artı ise net borç azalıyordur. Sıfır ise net borç sabit kalıyordur.

Dış borç ödüyoruz
Türkiye'nin sayıları nedir? 1994-2000 arası yedi yılda dış dengede 17 milyar dolar açık var. Aynı dönemde 2.7 milyar dolar net yabancı sermaye girişi olmuş. Buradan yedi yılda Türkiye'nin net dış borcunda 14.3 milyar dolar artış olması gerektiğini anlıyoruz.

Ya 2001? Ocak-Eylül döneminde durum değişmiş. Cari işlemler dengesinde 2.5 milyar dolar fazla, fakat net hata noksanda 3.1 milyar dolar açık görüyoruz. Dış denge 0.6 milyar dolar açık vermiş.

Buna karşılık 1.9 milyar dolar yabancı sermaye girişi olmuş. İkisini toplayınca 1.3 milyar dolar fazla çıkıyor. Ne demek? Bu yılın ilk dokuz ayında Türkiye'nin net dış borcu 1.3 milyar dolar azalmış.

Bu basit ilişkiyi unutmayın. Cari işlemler artı net hata artı yabancı sermaye toplamı açık vermediği sürece, net dış borcun yükselmesi aritmetik olarak asla mümkün değildir. Net dış borç ancak ve ancak orada açık varsa artabilir.

Demek ki şu anda Türkiye'nin net dış borcu azalıyor. Yani Türkiye dış borç ödüyor. Maalesef iktisatçılar bile bu gerçeği gözden kaçırabiliyor. Brüt-net ayırımına dikkat edilmiyor. Hatta Türkiye'nin dış borcu ile kamunun dış borcu birbirine karıştırılıyor. Onları da bir başka yazıda anlatırız.