Jose Pinera 1974'te Şili'ye döndüğünde henüz 26 yaşındaydı. Ekonomi doktorasını Harvard'da yapmış, ABD'yi terketmeden kısa süre önce de profesör ünvanını almıştı.
Pinera daha ABD'de okurken Şili'de çoktan Pinochet diktatörlüğü başlamıştı. Pinochet ekonomiyi ABD eğitimli gençlere teslim etmeyi kafasına koymuştu. Çoğunluğu Chicago Üniversitesi'nden mezun olan gençlerden bir grup kurdu. Pinera'yı bu gruba katılmaya davet etti. Silah zoruyla mı bilmem ama Pinera daveti kabul etti. Daha 30 yaşındayken 1978 yılında Çalışma Bakanı oldu.
Şili'nin dünyaya örnek olan sosyal güvenlik reformunun altında Pinera'nın imzası var. Gerçi bu model Türk basınında çok tartışıldı ama, konu yine gündemde olduğu için tekrar üzerinden geçmekte fayda var. Önce Pinera'nın ne yaptığını hatırlayalım:
* Şili Pay as You Go (PAYG) diye bilinen modeli kademeli olarak terketti. Halen Türkiye'de de uygulanan bu modelde, şu anda çalışanların yatırdığı primlerle emeklilerin maaşları ödeniyor. Sistemin gelir-gider dengesi devletin elinde. Devlet hem primleri, hem de emekli maaşlarını belirliyor. Dolayısıyla sistem siyasete her an kurban gidebilecek naziklikte.
* Ülkede özel emeklilik fonları kuruldu. İşe yeni başlayanların özel emeklilik sistemlerine katılması zorunlu tutuldu. Halen çalışıyor olanlar, çalışma sürelerine göre kademeli olarak özel fonlara dahil edildi.
* Özel fonlara katalım payı yüzde 10 olarak belirlendi. Yani, her çalışan maaş ya da ücretinin en az yüzde 10'unu fonlara yatırmakla yükümlü kılındı. İsteyene "Daha çok tasarruf, daha fazla emekli maaşı" imkanı sağlandı.
* Toplanan primlerin nerelere yatırılacağı çok sıkı denetime tabi tutuldu. Yatırımlar önce devlet tahvilleriyle sınırlandı. Ardından Santiago Borsası'na yatırım imkanı sağlandı. Daha sonra özel şirket tahvillerine yatırımın da önü açıldı.
* Şirketlerin kayıtları da sıkı denetime alındı. Yönettiği fonların ortalama yıllık getirisi, genel ortalamanın 2 puandan fazla altında kalan şirketlere aradaki farkı kendi sermayesinden kapatma yükümlülüğü getirildi.
* Bir fona katılan çalışanın, en az 6 ay geçtikten sonra ceza ödemeden başka bir fona geçmesine olanak tanındı. Böylece rekabet ortamı oluşturuldu. Bu fonlarda halen 18 bin pazarlama elemanı çalışıyor.
Şimdi de, sistemin 1990'ların sonunda hangi noktaya geldiğine bir bakalım:
t Özel emeklilik şirketlerinin yönettiği fonların tutarı 35 milyar doları buldu. Bu rakam Şili GSYİH'sinin yüzde 40'ına eşit. Türkiye'deki 3 sosyal güvenlik kuruluşunun 1 kuruşu bile yok.
* 1986'de yüzde 10 olan toplam tasarruf/GSYİH oranı 1998'de yüzde 29'a çıktı. Latin Amerika genelinde bu oran yüzde 19.
t Şili 1985-1997 döneminde ortalama yüzde 7'lik büyüme hızı yakaladı. Latin Amerika ortalamasının 2 katı hıza ulaştı.
* 1980'lerde 4 haneli olan enflasyon uzun yıllardan yüzde 5'in altında seyrediyor. Şili ekonomisi Arjantin ve Brezilya gibi kazaya uğramadı.
* Yeni sistem emekliye de yaradı. 1997 sonu itibariyle yeni sistemden emekli olan 140 bin kişinin ortalama maaşı, eski sistemden çıkmayan 860 bin kişinin ortalama maaşının yüzde 40 üzerinde.
Ama sorunlar da var...
1995 Meksika, 1997 Asya ve 1998 Brezilya krizleri Şili sosyal güvenlik sisteminin bazı zayıf yönlerini ortaya çıkarttı. Sistemin tökezlediği noktalara da bir göz atalım:
* Fonlar, 1994'e kadar yılda yüzde 13.5 gibi yüksek reel getiri sağladı. 1995 Meksika krizi sırasında yüzde 2.5 zarar yazıldı. 1996-1999 arasında getiri eğrisi iyice oynaklaştı.
* Getiri düşünce emeklilik şirketlerinin tahsil ettiği, maaşın yüzde 2.2'si oranındaki yönetim ücreti (management fee) göze batmaya başladı. Şimdi bunun ayağı çekilmesine çalışılıyor.
* Fonlar 35 milyar dolara çıkınca riskin daha da dağıtılması gündeme geldi. Emeklilik şirketlerine fonlarının en çok yüzde 12'sini yabancı ülkelere yatırma izni verildi. Ancak gerçekleşen oran henüz yüzde 1'lerde.
Jose Pinera da sistemin reforme edilmesinden yana. "Zaman içinde aksayan yönlerin düzeltilmesi gerekirdi. Ama yavaş kalındı. Pinochet iktidardayken sistemin libere edilmesini isteyenler şimdi hiçbir şeye dokunmuyorlar. Adeta Papa'dan bile daha Katolik kesildiler" diyor.
Son bir not: Pinochet 1998 yılında 82 yaşındayken ordudan emekli oldu. Ama, devlet yönetimindeki sosyal güvenlik sisteminde kalmayı tercih etti.
