  |
|
Çeyiz sandıklarının içindekiler değişti
Yüzyıllardır evlilik hazırlığının baş tacı olan çeyiz geleneği, kırsal kesimde el emeği göz nuru içeriğini hâlâ korusa da, özellikle büyük şehirlerde değişime uğradı. Çalışan genç kızlar, artık bakım isteyen danteller, oyalar yerine, pratik örtüleri tercih ediyor....
"Benimle evlenir misin?" sorusunun kabulünden sonra zor ve heyecanlı bir süreç başlar çiftler için. Yavaş yavaş evlilik hazırlıkları yapılır, ev beğenilir, yaşanacak yer hazırlanır. İşte tam bu aşamada, yeni evin ihtiyaçları, gelin ve damadın şahsi eşyaları ön plana çıkar. Bu yazı dizisinde, yüzyıllardır süre gelen çeyiz geleneğini işleyeceğiz, genç kızların hayallerini süsleyen sandıkların içini dolduracağız belki de... Yüzyıllardır evlilik hazırlıklarının en vazgeçilmezi oldu çeyiz. Düğün gelenekleri, eşya modası değişse de, çeyiz her daim var etti kendini. Genç kızların 'olmazsa olmazı' oldu, ilmik ilmik hayallerini taşıyan leylak kokulu çeyiz bohçaları... Bu yazı dizisinde, evlilikten önceki son basamağı, çeyiz hazırlıklarının tüm inceliklerini bulacaksınız...
Çoğu dünya kültüründe olduğu gibi, Türk kültüründe "çeyiz" kavramının önemli bir yeri var. Özünde gelin eşyası olarak tanımlanan çeyiz, dilimize Arapça "cihaz" kelimesinden geliyor. Kısacası çeyiz, "gelinin baba evinden kocasının evine giderken götürdüğü her türlü şahsi ve ev eşyası" olarak kabul ediliyor.
Kız Beşikte Çeyiz Sandıkta
Geleneksel Türk kültüründe kız çocukları neredeyse doğar doğmaz onlara sandıklar alınır, o daha ilk adımlarını yeni yeni atmaya başlamışken, çeyizler, bohçalar hazırlanır. "Kız beşikte, çeyiz sandıkta" diyerek kolları sıvar kız annesi. Ama kendi emeğiyle, ama hazır alarak, biraz hüzün kattığı çeyiz sandığını hazırlamaya başlar. Çünkü, gelin,  baba evinden çıkmadan önce, en zarif, en temiz yadigârını da yanına alacaktır. Türk adetlerine göre, çeyizin hazırlanması geniş zaman, sabır ve emek isteyen bir süreç. Çeyizin hazırlanması ve götürülmesi ise, yörelere göre biraz farklılık taşısa da, genelde benzer özellikler gösteriyor. Genç kızın düğün öncesi elbirliği ile hazırlanan el emeği göz nuru birçok eşyası sandığa yerleştiriliyor, düzenleniyor. Düğün töreninden önce bir de "çeyiz sergilemesi" yapılıyor. Gelin adayının yıllardan beri yapıp işledikleri, dokuyup hazırladıkları evin ya da bahçenin uygun yerlerine asılıyor, eve gelen konuklara gösteriliyor. Bazen günlerce sergilenen çeyizlerin çokluğu, güzelliği, zarifliği gözler önüne serilirken, bir anlamda gelin adayının ne kadar hamarat, yetenekli ince zevk sahibi olduğu kanıtlanıyor.
Adetler Yöreden Yöreye Değişiyor
Düğün günü yaklaştığında ise, artık hazırlanan çeyizin gitme vakti geliyor. Kız daha baba evinden ayrılmadan önce, çeyiz eşyaları akraba ve çevrenin de yardımıyla yavaş yavaş yeni eve taşınmaya başlıyor. Çeyizi getirenler, damadın yakınları tarafından bol bol bahşiş ve hediye verilmesini bekliyor. Genellikle davul ve zurna eşliğinde, bir kafile ile gelen eşya, oğlan evinde memnunlukla karşılanıyor ve gelen eşyanın uygun yerlere yerleştirilmesi ve gösterilmesine çalışılıyor. Bu adetler, yöreden yöreye "çeyiz göçü, çeyiz götürme, çeyiz alma, çeyiz atı" ve benzeri adlarla anılıyor. Yurdun birçok yerinde  çeyiz geleneği farklı özelliklere sahip olsa da, genel hatlarıyla çeyizin anlamı ve işlevi bu şekilde değerlendiriliyor.
Zaman Çeyiz Geleneğini De Yeniledi
Yöreden yöreye farklı uygulanan bu tarz gelenekler, zaman içinde değişime uğradı. Mesela, günümüzde değişen yaşam koşulları, kadının sosyal hayattaki yeri ve ekonomik şartlar, çeyiz geleneğini tam anlamıyla yok edemese de, önemli değişikliklere uğrattı. Eskiden el emeği göz nuru olan, senelerce sandıklarda bekletilen ev eşyaları, artık fabrikasyon üretime döndü, hazır ve pratik hale geldi. Artık gelin adayları, yeni evinin eşyalarını düğünden kısa bir süre önce hazırlamaya ve tamamlamaya başlıyor, genelde hazır alınan mağaza ürünlerini tercih ediyor.
Gelinin Güvencesi Nakışlarda Gizli
Mimar Sinan Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Geleneksel El Sanatları Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Aydın Uğurlu, geçmişte ve hâlâ Anadolu'nun bazı yörelerinde kızların çeyizlerini kendilerinin hazırladıklarını söylüyor. Yatak örtülerinden, havlu kenarlarına kadar bütün çeyiz eşyalarını hazırlayan kız için, çeyiz bir anlamda kendisini ve ailesini güvence altına alıyor. Prof. Dr. Uğurlu, bu değişimi şöyle anlatıyor: "Eskiden çeyiz geleneği çok farklı bir konuma sahipti. Çünkü çeyiz, kızın ve ailenin bir nevi güvencesi sayılıyordu. Başına herhangi bir şey geldiğinde, çeyizindeki eşyaları satıp, bunu paraya dönüştürme imkanı vardı. O yüzden kız çocuğu daha küçük yaşlardan itibaren, kendi çeyizini  kendisi hazırlamaya başlardı. Yatak örtüleri, namazlıklar, mutfak örtüleri tek tek kızın elinden geçerdi. Hatta, çoğu yörede halı ve kilimleri kız kendi eliyle dokurdu."
Yapılanların Sanatsal Değeri Vardı
Prof. Dr. Uğurlu sözlerini şöyle sürdürüyor: "Evlilik öncesi de bu çeyiz herkese sergilenir ve buradan kızın ne kadar marifetli ve ne kadar hamarat olduğu anlaşılırdı. Aslında kendisi farkında bile olmasa da, orada yapılan her şeyin sanatsal bir değeri vardı. Mesela bazı kızlar, dokudukları halıları bile arkadaşlarına göstermek istemezlerdi. Bu özgünlük, onları sanata daha çok yaklaştırıyor, çünkü tamamıyla kendi el emeği oluyor." Günümüzde tüm bu değerlerin hemen hemen kaybolduğunu söyleyen Prof. Dr. Uğurlu, hazırlanan çeyiz eşyalarının da sanatsal açıdan pek bir öneminin kalmadığını vurguluyor ve "Şimdi her şey moda oldu, 'Benim çeyizim daha güzel' gibi rekabet anlayışı yaygınlaştı. El emeğinin maddi olarak bir değeri var, manevi olarak değil" diyor.
Kentli Gelin Fabrikasyonu Seçiyor
Zaman içinde çeyiz geleneğinin uygulanışı ve gelin adaylarının çeyize bakış açısı değişirken, evlilik aşamasında olan genç kızların evleri için seçtikleri ürünler de bazı değişikliklere uğradı. Endüstri toplumu olmanın getirdiği bazı olanaklar, her şeyi daha hızlı ve kolay yapmanın ötesinde birçok şeyi fabrikasyona dönüştürdü. Hızlı kent yaşamı gelin adaylarının seçtikleri ürünleri de pratikleştirdi.
Evrim SABAK / MERKEZ
|
