Medya ve 'özdenetim'

Basında kendi halimizden yakınıp duruyoruz haklı olarak. Tartışmak da zor. Zira aramızda siyasi partizanlığı "ilkeli duruş" gören "misyoner gazeteciler", muhalefet beyanatlarına dayalı vakanüvisliği "muhalif gazetecilik" sananlar, dış politika konularında başka ülkelere ve milletlere düşmanlığı "dürüst gazetecilik" diye yutturmaya çalışanlardan bol miktarda var.
İdeoloji, siyasi misyon, propagandacılık bunlar için mesleki ilkelerden çok daha önemli oldu her zaman. Böyle bir ortamda problemin parçası ve besleyicisi olmayı hâlâ beceriyorlar.
Orası öyle, ama yakın çevremizdeki başka ülkelerin basınına bakınca halimize şükretmeliyiz yine de.
Birkaç ay önce Gürcistan başkenti Tiflis'te toplanan Azeri, Gürcü ve Ermeni gazetecilere Fransız ombudsman meslektaşım Jean Claude Allanic'le "kalite ve özeleştiri" başlıklı sunum yaptığımızda, muhataplarımızdan dinlediğimiz öyküler, epey içler acısı bir durumu gözler önüne seriyordu.
Her üç ülkede de, özellikle Azerbaycan ve Ermenistan'da basının hali harap.
Devlet kontrolü, sansür, korkutma, hapis, yayın kesme ve ağır tazminatlar...
Bunlar, gündelik uygulamalar. 56 devletin üye olduğu Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı (AGİT), bu bölgelerdeki sosyopolitik süreçleri de izliyor ve ihtilafların çözümü için çaba gösteriyor. AGİT bünyesinde bir de Medya Özgürlüğü Temsilcisi de var. Bu birim gazetecilerin çalışma koşullarını sürekli büyüteç altında tutup baskılara karşı önlemler almaya, ilkeli gazeteciliğin yayılmasına çabalıyor.
Bugüne dek pek çok "bölgesel gözlem" raporu yayınlayan temsilcilik, son olarak önemli bir adıma imza attı ve son derece yararlı bir "Medya Özdenetim Kılavuzu" çıkardı.
Türkiye de dahil pek çok "yarı özgür" veya "yasaklı" AGİT üyesi ülkede dağıtılacak bu kitap, şu ilkeden hareket etmekte: "Demokrasinin kök salması için, onun vazgeçilmez parçası olan medyanın kaliteyi hedefleyen, özdenetimi kurumsallaştıran bir tutum alması gerekir."
AGİT Medya Temsilcisi, ünlü Macar insan hakları savunucusu yazar Miklos Haraszti'nin öncülük ettiği bu kılavuzda "Basın Etiği" bölümünü SABAH Okur Temsilcisi, "Ombudsmanlık" bölümünü de Le Monde Okur Temsilcisi yazdı.
Kılavuzu kolay okunur kılan şey, sorucevap formatında yazılmış olması.
Birkaç örnek vereyim:
Soru: Medya özdenetimi demokrasi için neden yararlı?
Cevap: Demokrasi sadece ihtilaflardan ibaret değil. Demokrasi aynı zamanda bu ihtilafların akılcı ve adil biçimde çözümü için ortak bir kültür demektir. Özgürce seçilmiş olsalar da hükümetler siyasi rekabetin parçasıdır ve her zaman akılcılık ve adalet içinde hareket ettikleri söylenemez. Ayrıca basının "devlet denetimi" altında olması demokrasiye uymaz. Medya özdenetimi, demokrasiye özgü siyasi kültürün siyasi güçlerden bağımsız olarak yerleştirilmesi çabasıdır. Bu çaba aynı zamanda hükümetin sahibi olduğu veya devlet güdümünde bir basından sivil toplumun sahibi olduğu, onun çizgisinde bir basına geçişe de yardımcı olur.
Soru: Önce hangisi, özgürlük mü kalite mi?
Cevap: Kalite ve özdenetim, tam özgürlük sağlanması için hükümetlerce ön koşul olmamalıdır. Tersine, etik gazetecilik sadece özgürlüklerin baştan güvence altına alındığı ortamlarda gelişebilir. Gazetecilerin ihtiyatlı tavırlarından önce hükümetler medya ile ilişkilerinde ölçülü olmalıdırlar.
Soru: Özdenetim daha özgür yasaların geçerli olmasını sağlar mı?
Cevap: Tabii, ama otosansür uygulayarak değil. Özdenetimi uygulayan medya, gereksiz (baskıcı) yasaları engellemek için a) Halkı meslek standartlarının gereği konusunda ikna etmeli, b) Medya içindeki yolsuzlukları teşhir etmeli, c) Gerekli her halde (kendisi hakkındaki) şikâyetleri incelemelidir.
Soru: Hükümetler özdenetimi yayma konusunda ne yapmalı?
Cevap: a) Medyanın devlet mülkiyetinde olmasına hayır demeli, b) Basına resmi müdahalelere karşı tam basın özgürlüğü sağlamalı, c) Tekelciliğe karşı önlemler alarak basında çoğulculuğu korumalıdır.
Kitabın İngilizce ve Fransızca versiyonları internetten indirilebilir.
Adres: www.osce.org/fom/