Küçülmenin analizi
Devlet İstatistik Enstitüsü Ağustos ayının son günü 2001 ilk yarıyıl milli gelir sayılarını yayınladı. Nisan-Haziran dönemini kapsayan ikinci çeyreğin çok kötü geçtiği biliniyordu. Sayılar da öyle çıktı.
Dün gazetelerde gördünüz. Hepsi milli gelirdeki düşüşün 1945'den bu yana yaşanan en büyük ekonomik krize tekabül ettiğinin altını çizdiler. Türkiye'nin büyüme hızı istikrarlı değildir. Milli gelir arada sırada düşer. Ama elli yıldır böylesine bir düşüş olmamış.
GSYİH-GSMH
Önce ölçülen büyüklükle ilgili temel kavramları tanımlayalım. Bir ülkede belirli bir zaman aralığında üretilen mal ve hizmetlerin değerleri toplamına Gayri Safi Yurt İç Hasıla (GSYİH) deniyor. DİE tarafından üç aylık ve yıllık olarak hesaplanıyor.
Neden gayri safi? Üretim sırasında kullanılan makine, techizat, bina, vs. sabit yatırımların eskime payı ya da amortismanları düşülmüyor. Onun da nedeni hesabının çok karmaşık ve zor olması.
GSYİH ülke içinde yapılan üretimin değerini buluyor. Halbuki bu değerin bir bölümü yabancılara ait olabilir. Faiz ödemeleri ve yabancı şirketlerin kar transferleri gibi. Öte yandan, Türkiye'nin aldığı faiz, yurtdışında iş yapan firmalarımızın kar transferleri ve işçi dövizleri de var.
Bunlara faktör gelir ve giderleri deniyor. GSYİH'dan faktör giderlerini düşüp faktör gelirlerini ekleyince Gayri Safi Milli Hasıla'ya (GSMH) ulaşıyoruz. Bunu da Türkiye'de yaşayanların elde ettikleri toplam gelir diye düşünebiliriz.
İki kavram daha var. GSYİH ve GSMH doğrudan cari fiyatlarla hesaplanıyor. Başka türlü olması zaten mümkün değil. Fakat, bu durumda sadece üretim miktarlarını değil, aynı zamanda enflasyonu da kapsıyor. Karşılaştırma yapmak zorlaşıyor.
Sorun, enflasyon katsayıları ile çözülüyor. Bunlara "deflatör" deniyor. Cari fiyatlarla bulunan değer deflatörle bölününce, enflasyonun etkisi çıkarıldıktan sonraki durum görülüyor. Buna da sabit fiyatlarla deniyor.
Türkiye sabit fiyatla milli gelir muhasebesinde 1987 yılı fiyatlarını baz alıyor. Maalesef aradaki zaman epey uzun. Bunun yarattığı teknik sorunlara burada girmek istemiyorum.
1994-2001 karşılaştırması
Kriz dönemini benzer bir kriz dönemi ile karşılaştırmak bana makul geliyor. Türkiye 1994'de de ağır bir devalüasyon ve milli gelirde ciddi bir küçülme yaşamıştı. İki yılı karşılaştırmak öğretici olacaktır.
1994 ve 2001'in ikinci çeyreğinde GSYİH sırası ile yüzde 10.7 ve yüzde 9.4 düşmüş. Demek ki üretimdeki azalış 1994'de 1.3 puan daha kötü olmuş. Olaya GSYİH açısından bakınca, son elli yılın en kötü çeyreği 1994 çıkıyor.
Ancak, GSMH açısından bakınca sıralama değişiyor. 1994 ve 2001'de GSMH sırası ile yüzde 9.7 ve yüzde 11.8 azalmış. Bu kez durum 2.1 puanla bu yılın aleyhine dönüyor. Anlamı ne?
1994'de Türkiye dış dünyadan GSMH'nın yüzde 1'i kadar net faktör geliri elde ediyormuş. Yani faiz ve kar ödemeleri, faiz, kar ve işçi dövizi gelirlerinin GSMH'nın yüzde 1'i kadar altında imiş.
Bu yıl dış dünyaya GSMH'nın yüzde 2.4'ü kadar net faktör gideri ödenmiş. Yani faiz ve kar çıkışları, faiz, kar ve işçi dövizi girişlerinin GSMH'nın yüzde 2.4'ü kadar üstünde seyretmiş.
Yedi yıl önceye kıyasla Türkiye'nin net faktör gelirlerinde büyük bozulma yaşandığı görülüyor. İkisi arasındaki fark GSMH'nın yüzde 3.4'üne eşit. 2001'de aynı düzeyde net faktör geliri elde etsek, ikinci çeyrek GSMH'daki küçülme yüzde 8.4 kalacak.
Böylece 1994'le 2001 arasındaki en önemli farklılığı anlayabiliyoruz. 1994'de Türkiye hala dış dünyadan net faktör geliri elde eden bir ülke idi. İki nedenin altını çizmek istiyoruz.
Bir: dış borcu böylesine korkutucu düzeylere tırmamamıştı. Yani faiz ödemeleri çok daha mütevazı idi. İki: Rusya'dan önemli faktör gelirleri elde ediliyordu.
Yerimiz bitti. Karşılaştırmayı başka yazılarda sürdüreceğiz.
Magazin
