29 Ekim-10 Kasım aralığının tarihi çağrışımlarına dayanarak "Atatürk'te Cumhuriyet fikrinin temellerini atan kitaplar" bahsini, -geçen Pazartesi kaldığımız yerden- sürdürüyoruz.
Mustafa Kemal'in 1923'e kadar olan düşünce serüveni üç aşamadan geçer:
İlk aşama "hürriyet" fikriyle donandığı 20'li ve 30'lu yaşlarıdır.
1920'lere doğru, zihninde "milli hakimiyet" fikri filizlenir.
Ve nihayet Ankara'ya geldikten sonra "cumhuriyet" fikri olgunlaşır.
3 yıllık bu son dönemde okuduğu kitaplar ve o kitapların Mustafa Kemal üzerindeki etkisi özellikle incelenmeye değerdir.
BMM reisinin, bir yandan savaş haberleriyle uğraşırken öte yandan Ankara'nın ıssız, tehlikeli, soğuk gecelerinde şafak sökünceye kadar okuduğu kitaplar, kurmayı düşündüğü yeni rejimin ipuçlarını taşır.
O dönem Atatürk'ün başucu kitaplarından biri Fransız düşünürü Jean Jacques Rousscau'nun "Mukavele-i İçtimaiyye"si yani "Toplum Sözleşmesi"dir.
Fransız devrimine de kaynaklık eden bu kitap 1756'da yazılmış, Türkçe'ye ancak 150 yıl sonra çevrilebilmiştir.
Bugün Çankaya Köşkü'nün "Atatürk kitaplığı"nda saklanan kitabın 156. sayfasındaki birkaç satırın yanında Atatürk'ün "Mühimdir" notu vardır. Altı çizili bu satırlarda şu iki cümle yazılıdır:
"Egemenlik gücü basit ve tektir. Bu gücü bölmek, yok etmek demektir."
İlk Meclis'te savaşı yönetebilmek için bütün yetkileri kendisinde toplamaya çalışan Başkumandan'ın bu satırları neden "mühim" bulduğunu anlamak kolay.
Nitekim Mustafa Kemal Meclis'te olağanüstü yetkilerle donatılmasına itiraz eden ve "kuvvetler ayrılığı"nı savunan muhalefete karşı "egemenlik gücünün bölünemeyeceği" temasını sık sık kullanacaktır.
Bakın kitabın 169. sayfasında altını çizdiği satırlarda ne yazıyor:
"Bir hükümetin kurulması için gerekli olan fiil, karmadır. İki ayrı fiilden meydana gelmiştir: Kanun yapma ve onu uygulama fiili..."
Şimdi Mustafa Kemal'in Aralık 1921 günü Meclis'te yaptığı konuşmaya kulak verelim:
"Beyler, sorarım size, bir hükümetin kurulması için gerekli olan fiil nedir? İzninizle ben tekrar edeyim: Bu fiil, kanun yapmadan ve kanunu uygulamadan oluşan karma bir fiildir."
Mustafa Kemal, o konuşmasında milletvekillerine Rousscau'yu dikkatle incelediğini de açıklar ve bunu onlara da tavsiye eder.
Aslında "Atatürk kitaplığı"ndaki her kitabın ve bu kitaplarda altı çizilen her satırın ayrı öyküsü var. Bunlardan biri de İsmail Hakkı Babanzade'nin "Hukuk-u Esasiyye"sinde (Temel Haklar) yeralıyor.
Gazi'nin 1923 yılında, Cumhuriyet ilan edilmeden önce okuduğu bu kitabın 119. sayfasında Montesqueu'den (altı çizili) bir alıntı yapılmış. Aynen şöyle:
"Cumhuriyet ve demokrasileri yaşatan genel kural, siyasi fazilettir."
Bugün ülkenin dört bir yanına asılı "Cumhuriyet fazilettir" atasözünü borçlu olduğumuz bu alıntının yer aldığı kitapta Atatürk'ün el yazısıyla düştüğü küçük bir not daha var. Nottan ziyade bir hesap bu:
Kitabın kenarına eski Türkçe olarak alt alta "1923" ve "1789" sayıları yazılıp çıkarma işlemi yapılmış. Sonuna da "134 sene evvel" notu düşülmüş.
Bu küçük hesap, Türk devriminin, Fransa'daki atasına göre 134 yıl geciktiğini belgeliyor.
Atatürk, kitabı bitirdikten sonra kapağına imzasını atmış.
Cumhuriyet, 134 yıl gecikmeyle de olsa artık dilinin ucundadır.
Geçen yazıda bütün bu kitapları bir araya toplayacak bir "Atatürk kütüphanesi"ni kurup Atatürk'ün özel notlarıyla birlikte kamuya açmakta ne kadar geciktiğimizden bahsetmiştim.
Bunun daha da gecikeceği anlaşılıyor. Ancak dün görüştüğüm Anıtkabir Derneği Başkanı Turan Olcaytu, bütün bu kitapların fotokopilerini çıkarıp tercümeleriyle birlikte, 20 cilt "tıpkı basım" yayınlayacaklarını söyledi.
Bu projenin bir an önce gerçekleşmesini diliyorum. Çünkü bugün tartışıp durduğumuz pek çok sorunun yanıtı o kitaplarda, altı çizili olarak duruyor.
