Bugün sınav yapıyoruz

Üniversitede kış sömestresi bitti. Sınav dönemi başladı. Makro ekonomi derslerinde Türkiye ekonomisindeki son gelişmeler üstüne sorular soruyoruz. Hızımı alamadım galiba. Okuyucuları da bir sınavdan geçirelim dedim.

Konular çok zor değil. Ekonominin klasik büyüklükleri. Kamu açığı, enflasyon, faiz, büyüme gibi bilinen şeyler. İki büyük ekonomi seçeceğiz. İlk aşamada ülke ismini söylemiyoruz. Bunların bazı göstergelerini vereceğiz. Diğerlerini tahmin etmenizi isteyeceğiz. Sonra da gerçek duruma bakacağız.

Bir hususu baştan belirtelim. Üstünde çalıştığımız ekonomilerde enflasyon düşük. Yani bunların paraları sağlam. Bizimki gibi dandik değil.

KAMU AÇIĞI VE ENFLASYON
Bütçe açığından başlayalım. Ülkelere X ve Y diyoruz. X'in bütçesi milli gelirin yüzde 1.5'u kadar fazla veriyor. Devlet bu fazla ile boçlarını geri ödüyor. Y'de ise bütçe açığı milli gelirin yüzde 8'ine ulaşmış vaziyette. Kamu borçları hızla artıyor.

İlk soru: hangisinde enflasyon daha yüksektir? Türkiye'de yaygın kanıya göre bu sorunun cevabı çok kolay. Y'de devasa bütçe açığı, X'de ise bütçe fazlası olduğuna göre, Y'de enflasyon daha yüksektir.

Siz de bu kanıda iseniz, bu sorudan not alamadınız. Çünkü gerçek tam tersine. X'in yıllık enflasyonu yüzde 2 civarında seyrediyor. Y'de ise enflasyon sıfır. Bazen eksi 0.2, bazen artı 0.4 olabiliyor. Ama daima X'in altında.

Gördüğünüz gibi, ekonomi bilimi sürprizlerle dolu. Kolay nedensellik ilişkilerine izin vermiyor. Bütçe açığından enflasyona giden doğrudan bir mekanizma ille mevcut değil. Daha büyük bütçe açığına rağmen daha düşük enflasyon hem teorik olarak mümkün, hem de gerçek hayatta sık raslanan bir olgu.

FAİZ VE BÜYÜME
Şimdi ikinci sorumuza geçebiliriz. Sizce bu iki ülkeden hangisinde faizler daha yüksek seyredecektir? Gene Türkiye'de yaygın kanıya bakalım. Bizde faizlerin kamu açığı ile bire bir bağlantılı olduğuna inanılır. Sadece sokaktaki vatandaş değil, iktisatçılar arasında bile bu inanç güçlüdür.

Siz de öyle düşünüyorsanız, bütçesindeki büyük açık nedeni ile faizlerin Y'de yüksek, bütçe fazlası sayesinde X'de düşük olduğunu söyleyeceksiniz. Üzgünüm ama bir kez daha notunuz sıfır.

Bütçe açığı milli gelirin yüzde 8'ine ulaşan Y'de devlet uzun vadeli borçlanmasını yıllık yüzde 2 ile yapıyor. Kısa vadeli faizler ise yüzde 1'in altında. Bütçe fazlası olan X'de ise uzun vadeli faizler yüzde 6'ya ulaştı. Kısa vade yüzde 5 civarında.

İkinci kuralımızı vazedebiliriz. Bütçe dengesi ile faiz arasında otomatik bir ilişki kurmak çok yanlış. Büyük bütçe açıkları ile düşük faiz, bütçe fazlası ile yüksek faiz pekala mümkün olabiliyor.

Sınavın bu noktasında reel ekonomiyi devreye sokabiliriz. Sizce hangi ekonomi daha hızlı büyür? Faizi düşük olan mı? Yoksa yüksek olan mı? Bir daha hata yapmamanız için bu kez sonucu ben söyleyeceğim. Büyük bütçe açığı ve düşük faizli Y'de büyüme sıfır. Bütçe fazlalı yüksek faizli X'de ise yüzde 4.

Nasıl oluyor? Çok basit. Nedensellik faizden büyümeye değil, büyümeden faize gidiyor. Y'de resesyon var. Enflasyon ve faizler ondan düşük. Bütçe açığı ondan büyük. X ise tam gaz büyüyor. Enflasyon ve faizleri hızlı büyüme arttırıyor. Bütçe fazlası büyümeyi yavaşlatmaya ve faizi indirmeye yetmiyor.

Yerimiz bitti. Sınavı burada kesmek zorundayız. Dış ticaret açığı ve kuru soramadık. Neyse, artık ülke isimlerini verebiliriz. X'in sayılarını ABD'den aldık. Y'ninkileri ise Japonya'dan.

Sınav notunuz kötü ise moralinizi bozmayın. İktisatçılar arasında da bu ilişkileri kuramayanların sayısının yüksek olduğunu medyadan izliyorum. Olur böyle vakalar. Yavaş yavaş onlar da öğrenecekler.