Akıl Oyunları dört Oscar aldı. Filmi özel bir haz olarak izlediğimi söylemeliyim. Mekanlardan da çok etkilendim. Üniversite eğitimimi Princeton Üniversitesinde yapamadığıma tekrar üzüldüm.

Hollywood'un ne kadar etkili olduğunu görüyoruz. John Nash ani bir üne kavuştu. Matematik iktisatçıları dışında pek az insan ismini daha önce duymuştu. Nobel İktisat Ödülü'nü paylaştığında da ilgi çekmemişti.

Benim gençliğimde matematik, iktisatta bile tanınmazdı. 1960'lar sonu ve 1970'ler başında kullandığım matematiksel iktisat kitaplara baktım. Referanslar arasında bulamadım.

Hocam Sencer Divitçioğlu uyardı. Oyun teorisinin kurucusu Nash değildir. Princeton Üniversitesi tarafından 1947'de yayınlanan J.von Neumann ve O.Morgenstern'in "Oyun Teorisi ve Ekonomik Davranış" adlı kitaptır.

Eksik rekabet piyasaları
İktisat teorisi tam rekabet koşulları varsayımı üstüne inşa edilmiştir. Nedir tam rekabet? Çok sayıda alıcı ve satıcı, homojen mallar, giriş-çıkış serbestliği, vs. Teori bu koşullarda arz ve talep eğrilerini kesiştirerek dengeyi belirler.

Öbür uçta tek satıcı yada alıcı hali, yani tekel vardır. Aslında tekelin analizi de tam rekabet kadar kolaydır. Adı üstünde, tekel piyasanın tek hakimidir. Kendi maliyet yapısına göre en çok kâr etmesini sağlayacak fiyat tesbit eder.

Ne var ki, gerçek hayatta hem tam rekabet hem de tekel istisnadır. Kural devasa firmaların oluşturduğu az satıcılı piyasalardır. Bunlara "azel" (oligopol) diyebiliriz. Ayrıca reklam, promosyon, vs. çeşitli yöntemlerle mallar da farklılaşmıştır.

Eksik rekabetin analizinde mikroiktisat uzun süre başarısız kaldı. Bu piyasalarda bir denge olduğu gözleniyordu. Ama neden ve nasıl olduğunu teori açıklayamıyordu.

Teorik sorun nisbeten basittir. Eksik rekabette, satılan malın fiyatı ek bir birim üretmek için gerekli maliyetin üstündedir. Eğer firma o maldan bir tane daha üretip satabilse toplam kârı artacaktır.

Firma ek satışı nasıl yapacak? Onun da cevabı bellidir. Malın fiyatını biraz indirse, mala yönelen talep ve dolayısı ile satışı da artar. Böylece daha yüksek kâr elde eder. Ama oligopol piyasasında firmalar fiyat indirmez, ek satışı yapmaz.

Nash'in oyun teorisi aracılığı ile geliştirdiği denge kavramı bu ilginç duruma izin vermektedir. O nedenle iktisatçıları gerçek hayatta var olan ama bir türlü açıklayamadıkları eksik rekabet dengesi sorunundan kurtarmıştır.

Bir örnek
Nash dengesinin sade mantığını bilinen bir örnek üstünde izleyelim. OPEC bir petrol fiyatı tesbit etmiş. O fiyatı tutturmak için gerekli üretim kotalarını da ülkelere dağıtmış. Arz, talep ve fiyat birbiri ile tutarlı varsayalım.

Şimdi petrol ihracatçısı ülkelerden birinin üretimini kota üstüne çıkartmaya karar verdiğini düşünelim. Diğerleri kotaya sadık kalsın. Ne olur? Arz artacağından petrol fiyatı düşer.

Üretimini arttıran ülkenin petrol geliri yeni fiyatla düşüyorsa, piyasa Nash dengesindedir. Çünkü bu durumda dengeyi bozma üreticilerin işine gelmemektedir. Üretim maliyeti fiyatın üstünde olmasına rağmen piyasada dengeyi bozucu davranış olmamaktadır.

Eğer üretimini artıran ülke yeni fiyattan daha fazla petrol geliri elde ediyorsa piyasa Nash dengesinde değildir. Çünkü dengeden sapmadan kârlı çıkan üretici vardır. O fiyat ve üretim kotaları tutunamaz.

Kavramın uygulamada bir işe yarayıp yaramadığı tartışmalıdır. Ama iktisat teorisini eksik rekabetle ilgili mahcubiyetten kurtardığı kesindir. Ekonominin işine yaramasa da iktisatçılara ilaç gibi gelmiştir.

Düzeltme
Perşembe çıkan yazımdaki bir hesap hatasına Ege Cansen'den uyarı geldi. Kur endeksine dolar enflasyonunu ekleyecek yerde çıkarmışım. Mart itibariyle enflasyon-kur farkı yazıdaki gibi yüzde 12.8 değil, yüzde 5.3'dür. Özür diliyorum.