Win-Türkçe
ASCII

A. SAVAŞ AKAT(aakat@sabah.com.tr )

Çoklu denge

Haftaya, Dünya Bankası eski başekonomisti Joseph Stiglitz sayesinde keyifli bir tartışma ortamında girdik. Olay şöyle gelişti. Stiglitz yeni eşi ile birlikte yaz tatilini Türkiye'de geçirmeye karar vermiş. Ege'de mavi yolculuk yapmış.

Bu fırsattan yararlandık. Bakan Derviş'le dostluğunu kullanıp kendisini Bilgi Üniversitesi'nde İstanbullu iktisatçılarla bir sohbet toplantısına davet ettik. Böylece Pazartesi sabahını meslektaşlar arasında iktisat konuşarak geçirdik. Stiglitz iktisat teorisine çok önemli katkıları olan bir akademisyen. Nobel ödülüne adaylar arasında ismi geçiyor. Dünya Bankası'ndaki görevinden ayrılırken IMF'nin Asya krizi sırasında uyguladığı politikalara ağır eleştirleri ile kamuoyunun ilgisini çekti.

Biraz analiz
Tahmin edebileceğiniz gibi, gündemde krizler ve Türkiye vardı. Önce Bakan Derviş programın ana hatlarının kısa bir özetini yaptı. Ardından Stiglitz'in olaya bakışını öğrendik. Soru cevap kısmı öğle yemeğine uzadı.

Tartışılanların hepsini bir yazıya sığdırmak mümkün değil. Ancak, bir konu bugünle çok yakından ilgili. Çünkü güven bunalımına, kur ve faizlerdeki gelişmelere açıklık getiriyor.

Önce işin teorik kısmını anlatalım. İktisat teorisinde kural, bir nesnel koşul kümesine bir tek denge büyüklüğünün tekabül etmesidir. Örneğin bir malın arz ve talep koşulları belli ise, onları eşitleyen bir tek fiyat olacaktır.

Bazı istisnai durumlarda ise, ekonominin temel özellikleri aynı kalsa bile, biri iyi diğeri kötü iki farklı denge oluşabiliyor. Literatürde buna "çoklu denge" (multiple equlibria) deniyor.

Çoklu denge hali, hem teorik düzeyde hem de gerçek hayatta iktisatçıyı sıkıştıran sorulara yol açıyor. Bir: her hangi bir anda ekonomi neden iyisi yerine kötüsünde denge bulur? İki: kötüden iyiye yada tersine nasıl geçilir?

Bunların cevapları kolay değildir. İktisatçıları kullanırken tedirgin eden "güven duygusu, beklentiler, yanılgılar" gibi tanımlanması ve ölçülmesi zor kavramlara ihtiyaç duyulur.

Aslında biz Türkiye'de bunlara alışkınız. Beklenen örneği verelim. Herkes dolara geçmek isterse kur yükseliyor. Kur yükselince dolar karlı oluyor. Bu durumda daha fazla tasarrufçu dolara geçmek istiyor. Böylece kötü denge fasit dairesi işliyor.

Ama tersi de olabilir. Tasarrufçu dövize geçmek istemiyor. Talep olmayınca kur kıpırdanmıyor. Kur oynamayınca döviz tutmak zarar ettiriyor.

Dolayısı ile dövize talep daha düşüyor. Bu kez iyi denge çevriselliğine geldik.

Türkiye örneği
Bakan Derviş'in sunuşundan sonra, söz Stiglitz'e geldi. İlk söylediği Türkiye ekonomisinin şu anda tipik bir "çoklu denge" manzarası çizdiği oldu. Bu teşhisi neye bakarak yapıyordu?

Bir: Bütçe disiplini sağlanmış durumda. 2001'de kamu kesimi faiz öncesinde milli gelirin yüzde 5.5'u kadar fazla verecek. Demek ki, maliye politikası ekonomik istikrarı destekleyici özelliklere sahip.

İki: Dış dengede açık değil fazla var. İhracat ve turizm artıyor, ithalat ise hızla düşüyor. Yıl sonunda cari işlemler dengesinde belki de 6-7 milyar dolar fazla verilecek. Demek ki döviz dengesi de istikrardan yana.

Üç: IMF'den büyük çapta dış kaynak geliyor. Böylece Hazine'nin hem faiz yükü azalıyor hem de borcunun vadesi uzuyor. Aynı zamanda Türkiye'yi terkedecek sıcak paranın döviz karşılığı da bulunmuş oluyor.

Dört: Muhafazakâr bir para politikası ile enflasyon denetim altında tutuluyor. Dolayısı ile enflasyonda beklenmedik bir olumsuz sürpriz ihtimali gözükmüyor.

Beş: TL şu anda aşırı düşük değerli. Cari kurlarda TL'deki reel değer kaybı yüzde 35'in üstünde. TL'nin daha da fazla değer kaybetmesini gerektirecek hiç bir ekonomik neden yok. Tersine, değer kazanma ihtimali çok daha yüksek.

Ama ne oluyor? Kur tırmanacak beklentisi döviz talebini arttırarak kötü fasit daireyi tetikliyor. İç piyasa daralıyor. Moraller bozuluyor. Böyle sürüyor. Buradan nasıl çıkılabileceğini bir başka yazıda ele alalım.