Balat, Haliç'in pis kokusu ve artan gecekondulaþmayla kaçýrdýðý sakinlerini geri çaðýrýyor.

SOSYAL KALKINMA
Kalkan, projenin hayata geçirilmesinde en büyük þanslarýnýn Ýçiþleri Bakaný Saadettin Tantan olduðunu söylüyor: "Bize müthiþ ilham verdi. Bugün buranýn bu kadar güvenli olmasý onun eseridir. Doç. Dr. Fikret Evci ve ÇEKÜL Baþkaný Metin Sözen de projeye destek verenler arasýnda."

Bu geliþmelerle birlikte 1997 yýlýnda UNESCO bölgeye yerli-yabancý uzmanlar göndermiþ ve 1267 ev üzerinde araþtýrmalar yapýlmýþ. Her bir evin kimliði çýkarýldýðý gibi bölgede sosyolojik araþtýrmalar da yapýlmýþ ve yaþama koþullarý hakkýnda bir veri tabaný oluþturulmuþ. Bununla da amaçlananýn "bölgenin kalkýnmasýný saðlamak" olduðunu söylüyor Kalkan. Bu doðrultuda kamu binalarý bazý sivil toplum örgütlerine tahsis edilecek. Kadýn Emeðini Deðerlendirme Vakfý, Tiyatro Vakfý, Üniversiteli Kadýnlar Birliði, Türkiye Aile Planlamasý Derneði ilk akla gelenler.

Proje þu an bitmiþ ve Anýtlar Kurulu'ndan 12 ev için izin çýkmýþ. Baharda da 40 evin restorasyonuna baþlanabilecek. Sonbahara doðru da insanlar evlerine taþýnmaya baþlayacak.

Kalkan bir noktanýn altýný özellikle çiziyor: "Biz buradan eski ailelerin gitmesini ve buranýn dokusunun deðiþmesini istemiyoruz. Hele hele buranýn bir yerleþim mekaný olmaktan çýkan Ortaköy'e veya Soðukçeþme'ye benzemesini ise hiç."

ÝLK PROJE
Fener-Balat Kentsel Rehabilitasyon Projesi için AB de destek veriyor. Asýl önemlisi, bunun AB'nin ilk Türkiye projesi olmasý. Bu amaçla AB Sivil Toplum fonundan 7.5 milyon dolar ayýrdý. Hatta bu fonu 50 milyon dolara çýkarabileceklerini de söylüyorlar. Baþbakanlýk Toplu Konutlar Ýdarisi (TOKÝ) de proje için 2.5 milyon dolar ayýrmýþ durumda. Bu iki fon birleþecek ve Mart ayýnda açýlacak olan ihaleyi kazanan firma bu fonu kaynak olarak kullanacak. Ýhale sonunda da 225 ev restore edilecek. Örneðin, evi olan biri ihaleyi kazanan firmaya evini verdiðinde, evin restorasyonu 10 milyar lira tutuyorsa bunun 7.5 milyarý direkt karþýlanacak, kalan 2.5 milyarýný ise ev sahibi süresini kendi belirleyeceði düþük faizlerle devlete geri ödeyecek.

Dokusunu bozmak istemiyorlar
Projenin varlýðýný öðrenen birçok ünlü kiþi þimdi Fener- Balat'ta ev almaya baþladý. Evleri olanlar da geri dönme hazýrlýðý içinde. Komþularýný bekliyorlar dersek yalan olmaz. Çünkü aralarýnda "Onlar herhalde bahara taþýnýrlar, o zaman þöyle bir yemek verelim" diye konuþuyorlar.

Restorasyon için izin bekliyorum
Savaþ Ay (Gazeteci)

Ýlk gençlik yýllarým buralarda geçti. Sabahlara kadar dolaþtýðým yerler Fener, Çarþamba, Balat, Ayvansaray'dýr. Müslüman'ýyla, Rum'uyla, Çerkez'iyle, Yahudisi'yle burasý tam bir mozaik. Hemen üstü de Çingene mahallesi ki, ben en çok oralarý seviyorum. Anýtlar Kurulu'ndan izin çýksýn evin restorasyonuna baþlayacaðým. Bitince bu evi Türk Folklor Kurumu'na baðýþlamayý düþünüyorum. Küçük bir teknem var, onunla Haliç'te kürek çekmek için sabýrsýzlanýyorum. Balýk da görülmeye baþlandý.

Deðeri bilinmemiþ
Meltem Delibaþý (Mimar)

Geçen sene biz de (eþimle) ev aldýk. Yýldýz Üniversitesi Restorasyon bölümünde okuyordum ve projeyi duymuþtum. Evi 9 milyar liraya satýn aldýk ama inanýlmaz bir masraf yaptýk. Dýþ cephesindeki boyalarý söktük, çünkü orijinal hali boyalarýn altýnda kalmýþtý. Ýçinin de orijinal iþlemeli tavanlarý hariç her yerini restore ettik. Üç ay içinde taþýnacaðýz. Çevre halký ile iliþkilerimizi ise yönlendirebiliriz. Taþ ustasýyým ve sokaðýn taþlarýný yapmayý planlýyorum. Balat muhteþem bir yer. Evlerin içlerinde kalem iþlerinin olmasý bile yeter ama deðeri bilinmemiþ.

10 arkadaþýma ev aldýrdým
Oya Aþlak

(Dilbilimci, Pedagog, Akademi Ýstanbul'un Kurucu Genel Müdürü)

Nasýl sevmem ki! Böylesi bir yerin eþi benzeri yok. 10 arkadaþýma da ev aldýrdým. Akademi Ýstanbul'un da bölgeye iliþkin çok büyük bir projesi var. Amacýmýz burada Mimarlýk, Güzel Sanatlar, Ýþletme ve Týp Fakültesi olan bir üniversite açmak. Bölge halký için de çalýþmalarda bulunmak. Bir de ünlü Agora Meyhanesi'ni yeniden hayata geçireceðiz. Örneðin üniversitemizde Eski Ýstanbul Mutfaðý üzerine araþtýrmalar yapýyoruz. Tüm bu araþtýrmalarýn sonucu yapýlan mezeleri burada bulabilirsiniz. Bu tür çalýþmalara müziklerden tutun da tabak- çatalýn dizayn edilmesine kadar rastlayabileceksiniz. Üç ay içinde açýlacak olan Agora'yý, sahibi Hýristo ile Akademi Ýstanbul ortaklaþa iþletecek.

Hafta sonu için talep çok
Defne Keskin (Otel Daphnys'in sahibi)

Bina bana ailemden kalmýþtý. Bir buçuk sene önce ise burayý otele dönüþtürmeye karar verdik ve restorasyona baþladýk. Beþ aydýr da otel olarak iþletiyoruz. Binanýn orijinal yapýsýna sadýk kaldýk. Burada otel açmak ticari anlamda akýllýca olmayabilir ama biz geleceðe yönelik düþünüyoruz. Burayý terk etmiþ sakinlerin geri dönmesini ve buranýn kalkýnmasýný istiyoruz. Bundan da kastýmýz turistik bir bölge olmasý deðil, Balat'ýn dokusunun bozulmasýný istemiyoruz. Þu anda otelimize hafta sonlarý gelen eski Ýstanbullular var ve burada bir hafta sonu geçirmekten çok memnun kalýyorlar.

Seramik kursu veriyoruz
Beyhan Gürsoy (Seramik Sanatçýsý, Balat Sanat Galerisi'nin sahibi)

Burayý üç sene önce aldým ve restore ettim. Sanat Galerisi'ni de bir yýldýr iþletiyorum. 100 yýllýk bir bina bu. Tipik Rum çizgilerini taþýyor. Dýþ cepheyi tamamen býraktýk ama iç kýsmýnda maalesef bir þey kalmamýþtý.

Burada fotoðraf, mozaik, resim, ahþap boyama, seramik kurslarý veriyoruz. Yakýnda ebru, taþ sanatý, sedef dersleri de baþlayacak. Öðrencilerimiz Bahçeþehir, Kadýköy, Ulus, Etiler, Fatih, Bakýrköy gibi Ýstanbul'un her semtinden gelen kiþiler. Önce biraz yadýrgýyorlar ama gelip görünce vuruluyor ve onlar da ev aramaya baþlýyorlar.

Balat'taki komþularýnýz
Selçuk Delibaþý (Mimar)

Prof. Dr. Nuran Atmanoðlu

Prof. Dr. Mücahit Atmanoðlu

Þahika Tekand (Tiyatro sanatçýsý)- Esat Tekand (Ressam)

Iþýl Kasapoðlu (Tiyatro Sanatçýsý)

Doç. Dr. Fikret Evci

Prof. Dr. Ünsal Oskay (Akademisyen)

Hakan Evrüke (Akademisyen)

Defne Keskin (Mimar ve ÇEKÜLyöneticisi)

Haliç'te balýða altý ay var
Fener ve Balat'a proje kapsamýnda marina yapýlacak. Ancak tüm geliþmeler karþýsýnda akýllarda yine de "Haliç gerçekten temizleniyor mu?" sorusu var. Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Çevre Koruma ve Geliþtirme Derneði Baþkaný Prof. Dr. Mustafa Öztürk gelinen noktayý þöyle anlattý: "Objektif ve tartýþmasýz kararlar alabilmek için ÝTÜ, Yýldýz, Boðaziçi üniversitelerindeki 23 öðretim görevlisine araþtýrma yaptýrdýk ve Haliç'ten 5 metre derinliðe inen 5 bin metreküp çamur taradýk. Bu çamuru Alibeyköy'deki taþ ocaklarýna pompaladýk. Kaðýthane ve Alibeyköy derelerine kolektör yerleþtirdik ve sanayi atýklarýný önledik. Bu iþin yüzde 95'i bitti. Þimdi aðýrlýklý olarak kefal var. Son 500 metreye de oksijen pompalýyoruz. 6 ay içinde her yerinde balýk olacak."

Buket Aþçý
Bu Balat, o Balat deðil

Balat'ý Balat yapan mekânlarý kadar insanlarýydý. Bizans döneminde, Haliç surlarýnda en önemli kapýlardan birini teþkil etmiþ ve fetihten sonra "Balat Kapusu" adýný taþýmýþtý. Balat adýnýn Rumca'da Palatiyan'dan geldiðini ve saray manasýný taþýdýðýný öne sürenler vardýr. Bezirgân Yahudi tiplemesi ile Karagöz ve ortaoyununda Balat Kapusu dile getirilmiþti: "Balat Kapusundan girdim içeri / Güzeller oturmuþ iki keçili / Yalvarýrým, yakarýrým almaz içeri"

Eski Fener'in büyük 17 mahallesinden biri olan Karabaþ, Haliç kenarýnda uzanýr. Haliç boyunda uzanýp giden þimdilerde fabrika, depo ve imalathanelerin bulunduðu alan, týpký Hasköy gibi Musevilerle meskžndu. Osmanlý kayýtlarý, yalý boyunun onlarýn yerleþim alaný olduðunu gösterir. 1948 Ýsrail göçü ile Musevilerin dörtte biri gitmiþ, yerlerini Anadolu'dan gelenler almýþtý.

Balat sanýldýðý gibi estetik ve güzelliðin sembolü deðildi. II. Abdülhamid dönemine kadar laðýmlarý ile Haliç'te büyük sýkýntý yaratmýþtý. Sýkýntý öylesine büyüktü ki, Tersane Zindaný'ndaki ayak bilekleri zincirli kalebendler, Balat'ýn temizlenmesinde görev alýrlardý.

Yüzde seksenini esnaf, ayak takýmý ve bekar uþaklarýnýn teþkil etmesi meyhaneleri de beraberinde getirmiþti. Köroðlu, Karanfil, Yasef ve Nesim bunlarýn en meþhurlarý idi. (Eski Ýstanbul Meyhaneleri, E. H.)

Üstat Reþat Ekrem 1948'de Balat'ta 20 meyhane ve beþ þarapçý tespit ederek Rum Ananiyan'ýn içkili lokantasýný "meþhur" olarak nitelemiþti. Balatlý tulumbacýlar Ýstanbul'da iz býrakan bir þöhrete sahipti. Osman Cemal Kaygýlý tulumbacýlarda çoðunluðu Yahudiler'in teþkil ettiðini ifade ederek David Reis ile Tüysüz Nesim'i þöhretli tulumbacýlar arasýnda göstermiþti.

Çalgýlý kahveler Balat'ýn bir baþka eðlence mekânlarý olmuþtu. Kabadayýlar, külhaniler, býçkýnlar, pýrpýr haytalar ve baþýbozuklar Balat'ýn gürültülü yaþamýnda yeralmýþtý. Laz sandalcýlar da Balat'ta önemli bir yer tutar, Sürmeneli Temel ile Yahudi Perentoðlu namlý kabadayýlarý arasýnda gösterilirdi. (Eski Ýstanbul Yosmalarý ve Kabadayýlarý, E. H.) Evliya Çelebi 17. asýr ortalarýnýn oyuncu kollarýndan sözederken Memiþ Þah gibi ünlü köçeklerin Pehlivan Parpul Kolu'na mensup olduðunu söyler. Bu kol Balat Þah Mahallesi'nin maharetli çingeneleridir.

ERGUN HÝÇYILMAZ