Iskat, hicri üçüncü asırdan, devir ise beşinci asırdan sonra İslâm toplumları arasında uygulanmaya başlamış ve hızla yaygınlık kazanmıştır.

Hastalar ve yolcular oruçlarını sonraki günlerde tutabilirler
Aslolan ibadeti bizzat yerine getirmektir. Her ibadetin ayrı bir önem ve kıymeti vardır. Bu itibarla ibadetlerin ve sorumlulukların biri yerine diğerini ikame etmek mümkün değildir. Böyle olunca kişinin sağlığında iken yerine getirmediği ibadetlerini sonradan yapılacak nakdi (parasal) ödeme ile düşürmeye (ıskat) çalışmanın ciddi bir izahı yoktur.

Ancak İslam oruç tutmayan ve ileride tutamayacak olan kimseye tutamadığı oruç için "fidye" verebilmesine müsaade etmiştir. Nitekim Kuran-ı Kerim'de; "Sizden kim hasta veya yolcu olursa tutamadığı günler sayısınca başka günlerde tutar" (Bakara: 2/184) buyurularak ibadetlerin sorumlu tarafından misliyle (o ibadetin aynısı ile) kaza edilmesi hükmü getirilmiş, bunun arkasından da oruç tutamayacak derecede hasta, zayıf ve ihtiyar olanlar için "Oruca güç yetiremeyenlerin fidye vermesi, bir yoksulu doyurması lazımdır" (Bakara: 2/184) denilerek mazereti olanlar için bir fırsat verilmiş, ayetin sonunda "yine de oruç tutmanın daha hayırlı olduğu" açıklanmıştır.

İslam bilginleri oruç yerine fidye ödenmesi hükmüne illet (sebep) olan vasfın "acz" (acizlik) olduğuna hükmederek, mazeretli veya mazeretsiz olarak orucunu tutmamış ve kaza etmeden vefat etmiş olan kimselerin oruç borçları için de fidye ödenebileceği görüşünü belirtmişlerdir. Çünkü ölen kimsenin de artık oruç tutması imkansızdır. O halde, bunların durumu, tutamadıkları oruca karşı fidye vermeleri nassla (âyet) ile sabit olan kişilerin durumuna kıyas (mukayese) edilebilir. Ölenin bu konuda vasiyeti varsa, bu kıyas hükmü daha da kuvvet kazanmış olur.

Bu itibarla, çeşitli sebep ve zaruretlerle oruç tutmamış ve kaza edecek zaman ve fırsat bulduğu halde kaza da edememiş olan kişi, ölüm esnasında, şayet malı varsa, borçlu olduğu her gün için, fakire bir fidye verilmesini vasiyet etmesi uygun olur. Oruç için bu şekilde yapılacak ıskat uygun görülmüştür.

Ciddi bir durum olmadıkça namaz kazaya bırakılmaz
"Iskat-ı Salât"a (Namaz borcunun düşürülmesi) gelince: Bir kimsenin namaz borçlarının fidye ile ödenebileceğine dair Kuran ve sünnette (hadislerde) ne bir nass (âyet), ne de bir işaret vardır. Namaz borcunun, oruç ıskatı (oruç borcunun düşürülmesi) ile ilgili hükme kıyası da (mukayese edilerek hakkında aynı hüküm verilmesi de) mümkün değildir.

Zira kolaylık ve zorluk itibariyle de, -ister edâ, ister kaza olsun- namaz, oruç gibi değerlendirilemez. Çünkü mazereti veya suyun bulunmamısı sebebiyle abdest alamayan kişinin teyemmümle, ayakta duramayan veya oturamayanın yattığı yerde, sadece başı ile ima ederek namaz kılması mümkündür. İma ile namazdan aciz kimseler ise namazlarını tehir edecekler; kaza imkanı bulamadan ölürlerse bundan sorumlu olmayacaklardır. Oysa oruç, meşakkatli bir ibadettir. Belirli mazeretler sebebiyle ertelenmesi de caizdir. Kesin zaruret olmadıkça, namazın kazaya bırakılması ise caiz değildir. Nitekim, namaz borcunun da fidye ile zimmetten düşebileceği konusunda imam Muhammed'in "ez-Ziyad" adlı eserinden nakledilen "namaz fidyesi de inşallah kifayet eder..." ifadesi dışında, herhangi bir ilim sahibi kişinin bu konuda görüşü de mevcut değildir.

MEHMET NURİ YILMAZ