Üç anayasadan ikisi darbe sonrası yapıldı

Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasından bu yana geçen süredeki Anayasa macerasının üç önemli uğrağı var. 1924, 1961 ve 1982 anayasaları Cumhuriyet tarihine damgasını vurdu. Ancak ilk anayasa Cumhuriyet'in ilanından önce, 20 Ocak 1921'de kabul edildi:

* ANA TEMA MİLLİ EGEMENLİK
Türkiye Cumhuriyeti 1923'ten bugüne kadar üç kez Anayasa değiştirdi. Bunun öncesinde ise TBMM'nin 1920'de açılmasıyla birlikte bir anayasaya gereksinim duyuldu. 20 Ocak 1921 tarihinde kabul edilen Anayasa ile birlikte aslında saltanatın sona erdiği, halk iradesine dayalı yeni bir devletin kurulmaya başladığının sinyalleri vardı. Çünkü 23 maddeden oluşan 1921 Anayasası, "Egemenliğin kayıtsız şartsız millete ait olduğu, yasama ve yürütme yetkilerinin milletin tek ve gerçek temsilcisi olan TBMM'de toplandığı" ilkelerini içeriyordu.

* LAİKLİK ANAYASADA
Cumhuriyetin ilan edilmesi ile birlikte yeni bir Anayasa hazırlanmaya başlandı. 1924 Anayasası 20 Nisan 1924'de TBMM'de büyük bir çoğunlukla kabul edildi. 105 maddeden oluşan anayasaya göre Cumhuriyet güçler birliği esasına dayandırıldı. Siyasi partilerin kurulmasına olanak tanınırken klasik hak ve özgürlüklere yer verildi ancak bunların korunmasına ilişkin düzenlemeler ise ıskalandı. 1960 yılına kadar varlığını sürdüren 1924 Anayasası'nda önemli değişiklikler yapıldı.10 Nisan 1928 değişikliği "devlete laik bir karakter" verdi. 5 Aralık 1934'te birçok Avrupa ülkesinden önce kadınlara seçme ve seçilme hakkı verildi. 5 Şubat 1937 değişikliğiyle ise, devletin niteliklerinin "cumhuriyetçi, milliyetçi, halkçı, devletçi, laik ve inkılâpçı" olduğu belirtildi.

* ÖZGÜRLÜKÇÜ ANAYASA
Türkiye Cumhuriyeti kurulmasından bu yana geçen süre içinde üç kez yeni Anayasa yaptı. 1924 Anayasası, 27 Mayıs İhtilali ile birlikte tarihe karıştı. Yönetime el koyan askerler, yeni bir anayasa yapılması için Kurucu Meclis oluşturdu. Yeni anayasa bir yıl içinde hazırlandı. Yeni anayasa 9 Temmuz 1961'de halkoyuna sunuldu ve yüzde 81 oyla kabul edildi. Böylece Türk tarihinde, ilk kez bir kurucu meclis anayasa hazırlamış ve bu anayasa halkoyu ile kabul edilmişti. 1961 Anayasası'nın temel özelliği uzun ve ayrıntılı bir metin olmasıydı. Ancak bu Anayasa Türkiye için önemli yenilikler içeriyordu. Kuvvetler ayrılığı ilkesi bu anayasa ile hukuk istemine girdi. Yasama ve denetim yetkisinin TBMM; yürütme yetkisinin Meclisin içinden çıkmakla birlikte ayrı bir organ olarak Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu; yargı yetkisinin ise bağımsız mahkemeler tarafından yerine getirilmesi hükme bağlandı. 1961 Anayasası ile birlikte Türkiye'de çift meclisli bir yapı oluştu. Bunlar Millet Meclisi ile Cumhuriyet Senatosu idi. Yasaların anayasaya aykırı olup olmadığını tespit etmek üzere "Anayasa Mahkemesi" kuruldu. Askeri darbe sonrası hazırlanmış olsa da 1961 Anayasası temel hak ve özgürlükler açısından son derece önemli açılımlar getirdi. Temel hak ve özgürlüklerin sınırlanmasına sınırlar koydu. Ancak artan siyasi çatışmaların faturası bu anayasaya çıkartıldı, 1971 yılında yapılan değişiklikler ile önemli kısıtlamalar geldi.

* SİYASİLERE YASAK GELDİ
Dönemin Genelkurmay Başkanı Org. Kenan Evren öncülüğünde 12 Eylül 1980'de yönetime el koyan askerler 1960'da olduğu gibi yeni anayasa için "Kurucu Meclis" oluşturdu. İki yılda hazırlanan anayasa 7 Kasım 1982'de halkoyuna sunuldu ve yüzde 91.37 oranla kabul edildi. 1982 Anayasası darbe ve baskı döneminin tüm özelliklerini taşıyordu. Özgürlükler alabildiğine sınırlandırıldı. Özerk kuruluşlara yeni statüler verildi. Siyasi aktörlerine yasak getirildi. Darbe sonrası adeta "temel hak ve özgürlüklere tepki" olarak hazırlanan 1982 Anayasası kısa bir süre sonra sıkıntı yaratmaya, toplumun ve dünyanın gerisinde kalmaya başladı. İlk değişiklik 1987 yılında yapıldı. Bugüne kadar 16 paket kapsamında 177 maddelik anayasanın toplam 83 maddesi değiştirildi. Ancak bu kadar değişikliğe karşın Cumhurbaşkanı'nın yetkileri, YÖK'ün oluşumu ve yetkileri, Anayasa Mahkemesi, Danıştay, Yargıtay, Askeri Yargıtay, Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu, Sayıştay ve ekonomik hükümlere pek dokunulmadı. Değişiklik konusunda en radikal adımlar ise DSPMHP- ANAP koalisyon hükümeti döneminde atıldı. Koalisyon hükümeti toplam 38 maddede değişiklik yaptı. AK Parti iktidarı döneminde ise 25 madde değiştirildi. DYP-SHP koalisyonu 16, 1983'ten 1991 yılına kadar ülkeyi yöneten ANAP iktidarı ise 4 maddede değişiklik yaptı.