Prof. Dr. Asım Cenani İstanbul Üniversitesi Genetik Araştırma Merkezi'nin (GETAM) kurucusu. 10 sene yürüttüğü çalışmadan sonra şimdi danışmanlık düzeyinde genetik çalışmalara katkıda bulunuyor. Kendisine son gelişmelerle ilgili kafamıza takılan soruları sorduk.

Gazetelerde okuduklarımız doğru mu? Yazılanlar hata içeriyor mu?

Çok büyük hatalar var. Mesela 'lüzümsuz gen' diye bir şey yok. Şu anda görev görmeyen genler var. Bazı genler anne karnından büyüyünceye kadar görev görür sonra görmez. Kadınlar evrimini tam yapmış, erkekler yapamamış demek de büyük hata. Y olmadan da erkek olunuyor denir, ama böyle bir şey yok. Olsa insan hasta olur, adı da Turner sendromudur. Tam kadın için XX, tam erkek için XY olması gerek. Hepsi yanlış değil ama bilgiler verilirken sansasyon yapsın diye değiştirilerek veriliyor. Tercüme hatası oluyor. Ballandırayım derken değiştiriyor. Geçen sene "Genom projesi bitti" diye verilen haberlerin tamamı yanlıştı.

Genom haritası, hangi gen ne işe yarıyor haritası mı? Yoksa hangi gen ne şekilde çalışıp vücudu etkiliyor çalışması mı?

Genom haritası "hangi genler var ve bunlar kromozomlor üzerinde nerede sıralanıyor" haritasıdır. Genlerin işlev ürünlerinin ancak bir kısmı biliniyor. Tamamının bilinmesi için daha epey zamana ihtiyaç var. Onlar bilindikten sonra ancak tam olarak hastalıklara çare bulunabilir. 20 yıl diye tahmin ediliyor.

Neden gen sayısı konusunda bile ortak bir fikre varılamadı?

Hangisi fonksiyon görüyor görmüyor, ancak yaptıkları proteinler belirlendikten sonra sayıları tam olarak belli olacak. Görevi bittikten sonra kapanan genler var. Bir gen tek başına iş görmüyor. Birbirleriyle ilişkili işler görüyorlar. Son ürün yani protein, işe yarar şeklini alabilmesi için pek çok şekilden geçmesi gerekiyor. Çok kompleks. Öğrendikçe neleri bilmediğimiz ortaya çıkıyor.

İnsan geninin sayısının tahmin edilenden daha az çıkması bir avantaj oluşturuyor mu? Daha az gen, hastalık yaratan genleri bulmak açısından bir fayda sağlıyor mu? Yoksa protein meselesi mi daha önemli?

Ortaya çıkan tahmin edilenden daha karmaşık bir çalışma biçimi oldu. Bu dezavantajdır tabii ki.

İnsana göre ilaç geliştirilmesinden söz ediliyor. Bu yanlış ya da eksik çalışan genin tekrar doğru çalışmasını sağlayan ilaçlar mı olacak? Ayrıca insanın geninin değiştirilmesi mümkün mü?

Şahsi ilaç denilen hadise, doğrudan doğruya bozuk olan genin bloke edilerek ters şekilde çalışmasını sağlamak (Anti sens). Bu tabii çok daha zor. Yapılmak istenen bu. Geni değiştirmek konusunda şu anda çalışmalar var. Geni çıkaramıyorsunuz ama doğru geni gönderiyorsunuz. Virüslere, yağ lipozomlarına yükleniyor. Kemik iliği transplantasyonu bu türlü bir tedavi.

İleriki yıllarda doktora genetik şifremizi vereceğimiz, ona göre tedavi olacağımız söyleniyor. 10 yıldır yapılan çalışmalar herkes üzerinde mi yapılacak? Bunun için ileri teknolojiyi mi beklememiz gerekiyor?

Hayır gerekli teknolojiye ulaşıldı. Ancak bütün sırların tamamı çözülsün ki o zaman tek tek insanların genlerine de bakılsın. İşler tahmin edilenden hızlı sürüyor.

Kadının evrimde daha önde olması "daha iyi" olduğu anlamına mı geliyor? Evrimi sağlayan kadın mı?

Öyle bir şey yok. Aralarında evrim bakımından en ufak bir fark yok. Bu haberler nereden çıktı bilmiyorum! Bazı hastalıkların erkekte çıktığı, kadında çıkmadığı doğru. Sebebi de biliniyor. Ama bu eski bir bilgi.

Türkiye'nin araştırmaya herhangi bir katkısı var mı? Genom projesine dahil değiliz, teknik ekipman yok. Biz daha çok genetik hastalıkların tanısında çalışıyoruz. 30 senedir yapıyoruz bunu. Yeni tedaviler geldiğinde -ki şu an yok- uyarız.

Gen tedavisi çok pahalı bir tedavi midir? Yoksa şu an kanser ya da diyabet için harcanan paralardan çok daha aza mı mal olacak tedavi?

Şu an için çok pahalı. Deneme düzeyinde. Tek yöntem yok, çeşitli yöntem deneniyor. İleride kullanılabilir bir düzeye erişecek. Kesin şifa olacak mı bilemiyoruz çünkü henüz yeni, bambaşka tedaviler geliştirilmiş değil zaten.

Genom haritasından da öte bir durum var mı?

Hangi gen hangi ürünü yapıyor bu bilinecek daha. Sonra o genlerin önce zararlarını giderecek şekilde bir gen tedavisi, daha sonra da belki erken yumurta döneminde genler değiştirilerek tedavi yapılacak.